yoko.online
New Member
Link tải luận văn miễn phí cho ae Kết nối
Luận văn ThS. Lịch sử Thế giới -- Trường Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn. Đại học Quốc gia Hà Nội, 2011
Trình bày khái quát tình hình kinh tế-xã hội, bối cảnh chính trị và đời sống văn hóa của phương Tây trong đó có Bồ Đào Nha và phương Đông trong đó có Đông Á. Thông qua hoạt động của Chính thể Hoàng gia Bồ Đào Nha (Estado da India), người Bồ đã từng bước tham gia vào các hoạt động thương mại và truyền giáo ở khu vực Viễn Đông. Phân tích quá trình người Bồ Đào Nha thâm nhập vào các xã hội Đông Á, xây dựng các địa bàn thương mại và truyền giáo trọng yếu (Malacca, Macao, Nagasaki…) cũng như ảnh hưởng của nhân tố Bồ Đào Nha tới bức tranh hải thương và truyền giáo ở khu vực. Nghiên cứu quá trình tiếp xúc, thiết lập quan hệ bang giao và thương mại giữa Bồ Đào Nha và Đại Việt, từ hoạt động thương mại đến hoạt động truyền giáo và khẳng định vai trò của Dòng Tên (SJ) trong hơn một thế kỷ phát triển của Thiên Chúa giáo ở Đại Việt, cùng với đó là sự biến đổi của tình hình văn hóa, tư tưởng trong xã hội Đại Việt giai đoạn thế kỷ XVI-XVII
ục của Luậ
CHƯƠNG I: PHƯƠNG TÂY VÀ PHƯƠNG ĐÔNG TRONG BỐI CẢNH
KINH TẾ - XÃ HỘI THẾ KỶ XVI–XVII 11
1.1. Vài nét về Tây Âu đến thế kỷ XVI-XVII 11
1.1.1. Vị trí của Bồ Đào Nha ở Tây Âu thời kỳ trung đại 17
1.1.2. Thương mại Tây Âu cuối thời kỳ trung đại 22
1.1.3. Bồ Đào Nha và sự thành lập Estado da India 25
1.2. Phương Đông thế kỷ XVI - XVII 29
1.2.1 Khu vực Đông Bắc Á 29
1.2.2 Khu vực Đông Nam Á 32
1.2.3 Khu vực Tây Á 34
1.2.4 Khu vực Nam Á 34
1.3. Tiểu kết 35
CHƯƠNG II: QUÁ TRÌNH THÂM NHẬP ĐÔNG Á CỦA NGƯỜI BỒ
ĐÀO NHA THẾ KỶ XVI – XVII 37
2.1. Bàn đạp Nam Á: Ấn Độ 39
2.2 Xây dựng căn cứ Malacca 41
2.3 Xây dựng căn cứ Macao 44
2.4 Xây dựng căn cứ Nagasaki 50
2.5 Mậu dịch tơ lụa Macao-Nagasaki 56
2.6. Tiểu kết 62
CHƯƠNG III: NHỮNG MỐI LIÊN HỆ GIỮA NGƯỜI BỒ ĐÀO NHA VÀ
ĐẠI VIỆT THẾ KỶ XVI–XVII 64
3.1 Đại Việt thế kỷ XVI - XVII 64
3.2 Những cuộc tiếp xúc Bồ - Việt đầu tiên trong thế kỷ XVI 70
3.3 Quan hệ Bồ Đào Nha - Đàng Trong 72
3.4 Quan hệ Bồ Đào Nha - Đàng Ngoài 81
3.5. Tiểu kết 91
THUẬT NGỮ - ĐƠN VỊ ĐO LƯỜNG - CHỮ VIẾT TẮT
- Estado da India: Chính thể Hoàng gia Bồ Đào Nha ở Đông Ấn.
- Não do Trato: Tàu có trọng tải lớn, được Bồ Đào Nha khởi hành từ Macao
tới Nhật Bản, với trọng tải 1200-2000 tấn.
- SJ: Sociéte de Jésuit - Dòng Tên Bồ Đào Nha.
- MEP: Mission Étrangere de Paris-Hội Truyền giáo nước ngoài Paris.
- BĐN: Bồ Đào Nha.
- Cruzado: Đơn vị tiền tệ của Bồ Đào Nha, đồng tiền vàng Bồ Đào Nha, là
đơn vị tiền tệ được người Bồ Đào Nha và một số thương nhân quốc tế sử
dụng trong buôn bán quốc tế thế kỷ XV-XVII.
- Tael: Đơn vị tiền bạc, tương đương với 37,5 gram.
- Reis: Đơn vị tiền tệ Bồ Đào Nha, 60 Reis tương đương với 1 Tael.
- Peso: Đơn vị tiền tệ Bồ Đào Nha, 1 Peso tương đương với 0,8 Tael (bằng
khoảng 30 gram).
- Cq: Cầm quyền.
- Tr: Trang.
- Nxb: Nhà xuất bản.
- NCLS: Nghiên cứu Lịch sử.
- ĐNA: Đông Nam Á.
- NCTG: Nghiên cứu Tôn giáo.
- C.C.s.R: The Congregatio Sanctisimi Redemptoris - Dòng Chúa Cứu thế.
- Tp HCM: Thành phố Hồ Chí Minh. MỞ ĐẦU
1. Lý do chọn đề tài
Nhận thức lịch sử quá trình hội nhập và xu thế quốc tế hóa, toàn cầu hóa trong
lịch sử là một trong những chủ đề hấp dẫn đối với giới sử học quốc tế nói chung và
giới sử học Việt Nam nói riêng. Trong kỷ nguyên toàn cầu hóa và hội nhập quốc tế
sôi động đầu thế kỷ XXI, chủ đề nghiên cứu này càng có ý nghĩa đặc biệt quan trọng
với giới sử học trong nƣớc.
Xét trên bình diện sử học thế giới, cho đến nay đã và đang tồn tại nhiều quan
niệm khác nhau về khái niệm toàn cầu hóa và hội nhập trong lịch sử. Nếu không kể
đến những quan điểm cho rằng toàn cầu hóa đƣợc khởi đầu với việc loài ngƣời tỏa
ra chiếm lĩnh các vùng đất khác nhau trên thế giới, giới nghiên cứu có xu thế cho
rằng quá trình toàn cầu hóa đầu tiên (the first globalization) đã diễn ra trong khoảng
các thế kỷ XVI-XVIII, thông qua một tập hợp các sự kiện quan trọng nhƣ: các phát
kiến địa lý của ngƣời Tây Ban Nha và Bồ Đào Nha, Hiệp ƣớc Tordessilas, sự hình
thành các mạng lƣới thƣơng mại, truyền giáo… Sự hội nhập này đã kéo khu vực
phƣơng Đông rộng lớn vào guồng máy toàn cầu đang chuyển động mạnh mẽ, qua
đó, phƣơng Đông có điều kiện giao lƣu và tiếp nhận những giá trị mới và hiện đại
của thế giới Tây Âu. Ngƣợc lại, thế giới Tây Âu cũng trải qua một quá trình tiếp
nhận chọn lọc các giá trị phƣơng Đông.
Bồ Đào Nha, một trong những thay mặt tiêu biểu của thế giới Tây Âu thời kỳ
này, đã tiến hành công cuộc thâm nhập xã hội phƣơng Đông một cách năng động
nhằm tìm kiếm những giá trị đƣợc phản ánh trong các tác phẩm đầy mê hay nhƣ
cuốn“Viễn du” của Marco Polo về thế giới phƣơng Đông (đặc biệt là văn minh
Trung Hoa), hay tác phẩm“Nghìn lẻ một đêm” về nền văn minh Ả rập. Công cuộc
tìm kiếm đó đã mang lại cho Bồ Đào Nha những giá trị thặng dƣ mới, nhất là trên lĩnh vực thƣơng mại. Những giá trị đó đã đƣa Bồ Đào Nha phát triển lên một tầm
cao mới, tầm cao của một dân tộc mang trong mình dòng máu của “Chủ nghĩa trọng
thƣơng” (Mercantilism), khiến cho họ trở nên dũng mãnh hơn trong các cuộc hành
trình xuyên đại dƣơng.
Vào thời điểm của sự bành trƣớng của ngƣời Bồ Đào Nha, khu vực Đông Á
vẫn là một khu vực hải thƣơng sôi động bậc nhất ở phƣơng Đông. Các mạng lƣới
buôn bán liên vùng vẫn đƣợc duy trì, đặc biệt là tuyến buôn bán từ Đông Bắc Á
xuống Đông Nam Á và sang khu vực Nam – Tây Á. Trong bối cảnh đó, sự thâm
nhập của ngƣời Bồ Đào Nha từ đầu thế kỷ XVI không những không làm suy giảm
truyền thống thƣơng mại, ngƣợc lại, còn kích thích sự hƣng thịnh của một số tuyến
thƣơng mại chính yếu. Trong số các trung tâm thƣơng mại quan trọng của thế giới
Đông Á thời kỳ này, có thể kể đến các thƣơng cảng nổi tiếng, mang tầm thế giới nhƣ
Malacca, Patani, Macao, Nagasaki… và hàng loạt các cảng thị quan trọng khác nhƣ
Ayutthaya, Hội An, Manila, Bantam…
Sự xuất hiện của nhân tố mới Bồ Đào Nha đã khuấy động khu vực Đông Á
truyền thống, biến khu vực này trở thành một trong những thị trƣờng hấp dẫn và lợi
nhuận bậc nhất trên thế giới. Bên cạnh thƣơng mại, các hoạt động truyền giáo và văn
hóa khác cũng song hành diễn ra. Nhiều vị trí thƣơng mại đã đƣợc ngƣời Bồ Đào
Nha chiếm lĩnh, đầu tƣ xây dựng để biến thành những trung tâm buôn bán quốc tế,
những mắt xích trong mạng lƣới thƣơng mại liên vùng, liên châu lục và liên thế giới.
Trong dòng chảy chung đó, Đại Việt - một trong số các quốc gia truyền thống
và lâu đời ở phƣơng Đông – cũng sớm trở thành điểm đến khá hấp dẫn của các đoàn
thƣơng thuyền ngoại quốc. Từ nhiều thế kỷ trƣớc, các triều đại phong kiến Việt Nam
đã có những bƣớc dự nhập nhất định vào mạng lƣới thƣơng mại và giao lƣu văn hóa
khu vực. Đến nay, với sự xuất hiện của yếu tố Bồ Đào Nha (sau đó là các yếu tố Hà
Lan, Anh, Pháp…) – một “gam màu mới” trong bức tranh kinh tế - xã hội truyền
thống của Đại Việt cũng dần chuyển hiện hữu, có tác động nhất định đến thể chế quân chủ chuyên chế đang trong giai đoạn“chuyển mình” trƣớc những diễn biến nội
tại cũng nhƣ các tác động ngoại lai, đƣa Đại Việt hội nhập vào dòng chảy lịch sử
Đông Á giai đoạn cận đại sơ kỳ. Bên cạnh những tác động kinh tế - thƣơng mại,
khía cạnh tôn giáo - xã hội cũng đƣợc khắc họa khá rõ nét. Thiên Chúa giáo đã “hòa
mình vào xã hội Việt Nam” [10] nhƣ một thực thể văn hóa, tôn giáo bản địa và “hạt
giống đức tin” đã đƣợc “ƣơm mầm tƣơi tốt” trong một xã hội đang “khao khát
chuyển mình” nhƣ Đại Việt.
Có thể nói, không chỉ có những tác động thƣơng mại, quá trình thâm nhập khu
vực Đông Á của ngƣời Bồ Đào Nha còn tạo ra những hệ giá trị văn hóa – tín ngƣỡng
mới trong diễn trình giao lƣu và tiếp xúc văn hóa Á - Âu. Dƣới ảnh hƣởng của nhân
tố Bồ Đào Nha, khu vực Đông Á nói chung, Đại Việt nói riêng, đã đứng trƣớc rất
nhiều những thay đổi. Đề tài luận văn “Quá trình thâm nhập Đông Á của người Bồ
Đào Nha thế kỷ XVI-XVII và những mối liên hệ với Đại Việt” hƣớng đến mục tiêu
bƣớc đầu làm sáng tỏ những vấn đề lịch sử nói trên. Trên cơ sở tập hợp tƣ liệu,
ngƣời viết cố gắng phân tích để đƣa ra một cái nhìn tƣơng đối toàn cảnh về hai thế
giới phƣơng Đông và phƣơng Tây để từ đó làm rõ quá trình thâm nhập của Bồ Đào
Nha vào thế giới Đông Á truyền thống nhƣ thế nào? Quá trình đó đã tạo ra những
chuyển biến mới trong quan hệ thƣơng mại và tiếp xúc văn hóa Đông-Tây ra sao?
Ảnh hƣởng của nhân tố Bồ Đào Nha trong xã hội Đại Việt nhƣ thế nào? Ý nghĩa, tác
động của nhân tố Bồ Đào Nha trong các xã hội Đông Á truyền thống ra sao?
2. Tình hình nghiên cứu
Nghiên cứu quá trình thâm nhập của ngƣời Bồ Đào Nha vào khu vực Đông Á
là một chủ đề nghiên cứu rộng, cho đến nay đã thu hút đƣợc sự quan tâm nhất định
của giới sử học quốc tế. Tuy nhiên, ở Việt Nam, vấn đề này còn chƣa đƣợc quan tâm
nghiên cứu tƣơng xứng do những hạn chế về mặt tƣ liệu; một số công trình nghiên
cứu liên quan đến ngƣời Bồ Đào Nha còn tản mạn. Vì vậy, ngƣời viết sẽ cố gắng khai thác triệt để các nguồn tƣ liệu đó. Qua khảo cứu và phân tích, có thể phân chia
thành các nhóm cơ bản sau:
2.1. Các nguồn tư liệu nước ngoài được chuyển ngữ sang tiếng Việt
Trƣớc hết, phải kể đến các ghi chép, mô tả, du ký… của các thƣơng nhân, nhà
du hành, nhà truyền giáo phƣơng Tây đến Đại Việt nhƣ: W. Dampier [82], A.
Rhodes [63], [64], C. Bori [4], Louis Gaspar [14], … Các tài liệu này cung cấp
những mô tả, tƣờng thuật chi tiết về tình hình Đại Việt thế kỷ XVI-XVII. Chẳng
hạn, các ghi chép của A. Rhodes không chỉ mô tả về xã hội Đại Việt (nội chiến
Đàng Trong - Đàng Ngoài, đời sống vật chất và tinh thần của ngƣời Việt, thói quen,
tập tục, tín ngƣỡng… mà còn có những chi tiết về các cộng đồng ngƣời ngoại quốc ở
Đại Việt [63], [64]; hay những mô tả của C. Borri và Louis Gaspar phản ánh một
cách khá chi tiết và tƣờng tận về xứ Đàng Trong những năm đầu thế kỷ XVII, đặc
biệt nhấn mạnh ảnh hƣởng của ngƣời Âu ở đây đã tạo ra thế ứng xử của những
ngƣời đứng đầu chính quyền Đàng Trong là lựa chọn một “đối tác” mới cho việc
hợp tác để chống lại chính quyền chúa Trịnh ở Đàng Ngoài từ nhu cầu về vũ khí và
tiền tệ.
Bên cạnh nguồn tài liệu gốc là các công trình nghiên cứu hiện đại. Trong nhiều
thập kỷ, cuối của thế kỷ XX, cuốn chuyên khảo “Lịch sử Đông Nam Á” của D.G.E.
Hall là công trình nghiên cứu đƣợc trích dẫn khá nhiều về hoạt động của ngƣời Âu
tại Đông Nam Á, trong đó có hoạt động của ngƣời Bồ Đào Nha ở Đại Việt và các
quốc gia Đông Nam Á khác [15]. Bên cạnh đó là hàng loạt những công trình nghiên
cứu của các học giả tên tuổi nhƣ Yves Manguin [47], Li Tana [65], Roland Jacques
[30]… Thông qua những khảo cứu tƣ liệu gốc phƣơng Tây, Manguin đã phục dựng
lại hải trình và họat động của ngƣời Bồ Đào Nha ở Đại Việt và Đông Á. Cuốn
chuyên khảo của Li Tana làm nổi bật hoạt động của cộng đồng ngƣời ngoại quốc ở
Đàng Trong thế kỷ XVII-XVIII, trong đó hoạt động thƣơng mại và truyền giáo của
ngƣời Bồ Đào Nha đƣợc thể hiện khá sắc nét. Những nghiên cứu của chuyên gia R. Jacques những năm gần đây lại góp phần soi sáng vai trò của cộng đồng ngƣời Bồ
Đào Nha trong quá trình sáng lập chữ quốc ngữ ở Việt Nam...
2.2. Các công trình nghiên cứu bằng tiếng Việt
Trong số các công trình nghiên cứu của các học giả Việt Nam về lịch sử
thƣơng mại nói chung và ngoại thƣơng nói riêng phải kể đến cuốn chuyên khảo của
tác giả Thành Thế Vỹ [81]. Đây là một trong những công trình mang tính khai phá
trong nghiên cứu về lịch sử ngoại thƣơng Việt Nam và vẫn đƣợc trích dẫn khá nhiều
cho đến hiện nay. Trong cuốn chuyên luận trên, Thành Thế Vỹ đã khái quát về tình
hình ngoại thƣơng, quá trình phát triển và suy tàn, tính chất của nền ngoại thƣơng…
đồng thời đƣa ra cái nhìn toàn diện về ngoại thƣơng nƣớc ta giai đoạn thế kỷ XVII-
đầu thế kỷ XIX.
Các công trình nghiên cứu của học giả Nguyễn Văn Kim [33], [34], [37]…có
giá trị khoa học rất lớn trong nghiên cứu lịch sử thƣơng mại và quan hệ giữa Đại
Việt với các cộng đồng ngƣời ngoại quốc. Các công trình trên đã đƣa ra những luận
điểm khoa học, những kiến giải sâu sắc về quan hệ thƣơng mại của một số quốc gia
Đông Á (tiêu biểu nhất là Nhật Bản) với các quốc gia khu vực cũng nhƣ các thế lực
thƣơng mại và truyền giáo phƣơng Tây. Những công trình của học giả Nguyễn Văn
Kim đã đƣợc tác giả tham khảo triệt để trong phần viết về khu vực Đông Á nói
chung và Đại Việt nói riêng.
Trên phƣơng diện hoạt động truyền giáo, nghiên cứu của các học giả Nguyễn
Văn Kiệm [41], [42], [43]; Nguyễn Hồng [17], [18]; Trƣơng Bá Cần [7]…là những
chuyên khảo có giá trị khoa học cao trong việc tìm hiểu quá trình truyền bá Thiên
Chúa giáo vào Việt Nam, đặc biệt là vai trò của Dòng Tên (SJ) giai đoạn đầu của
lịch sử Công giáo ở việt Nam và những hoạt động của các giáo sĩ ở cả Đàng Trong
và Đàng Ngoài, vai trò và vị trí của Công giáo Việt Nam đối với Công giáo phƣơng
Đông. Các công trình nghiên cứu về Giáo sử cho thấy vị trí của Công giáo trong đời
sống tƣ tƣởng, văn hóa Việt Nam giai đoạn thế kỷ XVI-XVII. Các chuyên luận này cũng đƣợc khai thác triệt để trong luận văn, nhất là những phần liên quan đến hoạt
động của ngƣời Bồ Đào Nha ở Đông Á và Đại Việt.
Bên cạnh các công trình chuyên khảo là một số lƣợng không nhỏ các chuyên
luận đăng tải trên các tạp chí chuyên ngành có giá trị khoa học cao. Trong số rất
nhiều bài viết về chủ đề này, có thể kể đến các tham luận của các học giả nhƣ
Nguyễn Thừa Hỷ [25], Nguyễn Văn Kim [38], Hoàng Anh Tuấn [72], [75], [76],
Nguyễn Văn Kiệm [43], Dƣơng Văn Huy [22], [23], Đỗ Bang [1]… Những khảo
luận của nhà nghiên cứu Nguyễn Thừa Hỷ phân tích sự phát triển về nhận thức của
ngƣời Bồ Đào Nha đối với vị trí của Đại Việt và khu vực biển Đông trong quá trình
buôn bán và truyền giáo ở Đông Á trong các thế kỷ XVI-XVII. Đứng trên quan
điểm lịch sử, nhà nghiên cứu Nguyễn Văn Kiệm phân tích quá trình trăm năm du
nhập và phát triển của Thiên chúa giáo ở Việt Nam. Quá trình đó đã để lại những hệ
quả lịch sử to lớn đối với quá trình phát triển của dân tộc Việt từ cuối thời trung đại
trở về sau. Cũng từ góc nhìn lịch sử và so sánh, tác giả Vũ Duy Mền đã soi rọi lại
hoạt động cấm đạo của chính quyền phong kiến Lê – Trịnh trong hai thế kỷ XVII
XVIII và những hệ lụy lịch sử đối với sự phát triển của tôn giáo dân tộc.
2.3 Các tài liệu ngoại văn
Nguồn tƣ liệu ngoại văn viết về quá trình thâm nhập của ngƣời Bồ Đào Nha
vào Đông Á tƣơng đối đa dạng, dù tản mạn, dƣới nhiều thứ tiếng khác nhau. Do
những hạn chế về khả năng khai thác, trong luận văn này tác giả chủ yếu sử dụng
các tƣ liệu tiếng Anh.
Đƣợc giới nghiên cứu đánh giá là tập đại thành nghiên cứu về thƣơng mại
Đông Nam Á thời kỳ này, cuốn chuyên khảo “South East Asia in the Age of
Commerce, 1450-1680” của A.Reid [98] đƣợc tác giả luận văn tận dụng khai thác ở
những phần liên quan đến hoạt động của ngƣời Bồ Đào Nha ở Đông Á. Bên cạnh
đó, các công trình của các học giả tên tuổi nhƣ: Tien T’se Chang [92]; C. Boxer
[84], [85]; G. Scammell [100]; J. Boyjian [90]; Subrahmanyam [103]; Hoang Anh
Do Drive thay đổi chính sách, nên một số link cũ yêu cầu duyệt download. các bạn chỉ cần làm theo hướng dẫn.
Password giải nén nếu cần: ket-noi.com | Bấm trực tiếp vào Link để tải:
Luận văn ThS. Lịch sử Thế giới -- Trường Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn. Đại học Quốc gia Hà Nội, 2011
Trình bày khái quát tình hình kinh tế-xã hội, bối cảnh chính trị và đời sống văn hóa của phương Tây trong đó có Bồ Đào Nha và phương Đông trong đó có Đông Á. Thông qua hoạt động của Chính thể Hoàng gia Bồ Đào Nha (Estado da India), người Bồ đã từng bước tham gia vào các hoạt động thương mại và truyền giáo ở khu vực Viễn Đông. Phân tích quá trình người Bồ Đào Nha thâm nhập vào các xã hội Đông Á, xây dựng các địa bàn thương mại và truyền giáo trọng yếu (Malacca, Macao, Nagasaki…) cũng như ảnh hưởng của nhân tố Bồ Đào Nha tới bức tranh hải thương và truyền giáo ở khu vực. Nghiên cứu quá trình tiếp xúc, thiết lập quan hệ bang giao và thương mại giữa Bồ Đào Nha và Đại Việt, từ hoạt động thương mại đến hoạt động truyền giáo và khẳng định vai trò của Dòng Tên (SJ) trong hơn một thế kỷ phát triển của Thiên Chúa giáo ở Đại Việt, cùng với đó là sự biến đổi của tình hình văn hóa, tư tưởng trong xã hội Đại Việt giai đoạn thế kỷ XVI-XVII
ục của Luậ
CHƯƠNG I: PHƯƠNG TÂY VÀ PHƯƠNG ĐÔNG TRONG BỐI CẢNH
KINH TẾ - XÃ HỘI THẾ KỶ XVI–XVII 11
1.1. Vài nét về Tây Âu đến thế kỷ XVI-XVII 11
1.1.1. Vị trí của Bồ Đào Nha ở Tây Âu thời kỳ trung đại 17
1.1.2. Thương mại Tây Âu cuối thời kỳ trung đại 22
1.1.3. Bồ Đào Nha và sự thành lập Estado da India 25
1.2. Phương Đông thế kỷ XVI - XVII 29
1.2.1 Khu vực Đông Bắc Á 29
1.2.2 Khu vực Đông Nam Á 32
1.2.3 Khu vực Tây Á 34
1.2.4 Khu vực Nam Á 34
1.3. Tiểu kết 35
CHƯƠNG II: QUÁ TRÌNH THÂM NHẬP ĐÔNG Á CỦA NGƯỜI BỒ
ĐÀO NHA THẾ KỶ XVI – XVII 37
2.1. Bàn đạp Nam Á: Ấn Độ 39
2.2 Xây dựng căn cứ Malacca 41
2.3 Xây dựng căn cứ Macao 44
2.4 Xây dựng căn cứ Nagasaki 50
2.5 Mậu dịch tơ lụa Macao-Nagasaki 56
2.6. Tiểu kết 62
CHƯƠNG III: NHỮNG MỐI LIÊN HỆ GIỮA NGƯỜI BỒ ĐÀO NHA VÀ
ĐẠI VIỆT THẾ KỶ XVI–XVII 64
3.1 Đại Việt thế kỷ XVI - XVII 64
3.2 Những cuộc tiếp xúc Bồ - Việt đầu tiên trong thế kỷ XVI 70
3.3 Quan hệ Bồ Đào Nha - Đàng Trong 72
3.4 Quan hệ Bồ Đào Nha - Đàng Ngoài 81
3.5. Tiểu kết 91
THUẬT NGỮ - ĐƠN VỊ ĐO LƯỜNG - CHỮ VIẾT TẮT
- Estado da India: Chính thể Hoàng gia Bồ Đào Nha ở Đông Ấn.
- Não do Trato: Tàu có trọng tải lớn, được Bồ Đào Nha khởi hành từ Macao
tới Nhật Bản, với trọng tải 1200-2000 tấn.
- SJ: Sociéte de Jésuit - Dòng Tên Bồ Đào Nha.
- MEP: Mission Étrangere de Paris-Hội Truyền giáo nước ngoài Paris.
- BĐN: Bồ Đào Nha.
- Cruzado: Đơn vị tiền tệ của Bồ Đào Nha, đồng tiền vàng Bồ Đào Nha, là
đơn vị tiền tệ được người Bồ Đào Nha và một số thương nhân quốc tế sử
dụng trong buôn bán quốc tế thế kỷ XV-XVII.
- Tael: Đơn vị tiền bạc, tương đương với 37,5 gram.
- Reis: Đơn vị tiền tệ Bồ Đào Nha, 60 Reis tương đương với 1 Tael.
- Peso: Đơn vị tiền tệ Bồ Đào Nha, 1 Peso tương đương với 0,8 Tael (bằng
khoảng 30 gram).
- Cq: Cầm quyền.
- Tr: Trang.
- Nxb: Nhà xuất bản.
- NCLS: Nghiên cứu Lịch sử.
- ĐNA: Đông Nam Á.
- NCTG: Nghiên cứu Tôn giáo.
- C.C.s.R: The Congregatio Sanctisimi Redemptoris - Dòng Chúa Cứu thế.
- Tp HCM: Thành phố Hồ Chí Minh. MỞ ĐẦU
1. Lý do chọn đề tài
Nhận thức lịch sử quá trình hội nhập và xu thế quốc tế hóa, toàn cầu hóa trong
lịch sử là một trong những chủ đề hấp dẫn đối với giới sử học quốc tế nói chung và
giới sử học Việt Nam nói riêng. Trong kỷ nguyên toàn cầu hóa và hội nhập quốc tế
sôi động đầu thế kỷ XXI, chủ đề nghiên cứu này càng có ý nghĩa đặc biệt quan trọng
với giới sử học trong nƣớc.
Xét trên bình diện sử học thế giới, cho đến nay đã và đang tồn tại nhiều quan
niệm khác nhau về khái niệm toàn cầu hóa và hội nhập trong lịch sử. Nếu không kể
đến những quan điểm cho rằng toàn cầu hóa đƣợc khởi đầu với việc loài ngƣời tỏa
ra chiếm lĩnh các vùng đất khác nhau trên thế giới, giới nghiên cứu có xu thế cho
rằng quá trình toàn cầu hóa đầu tiên (the first globalization) đã diễn ra trong khoảng
các thế kỷ XVI-XVIII, thông qua một tập hợp các sự kiện quan trọng nhƣ: các phát
kiến địa lý của ngƣời Tây Ban Nha và Bồ Đào Nha, Hiệp ƣớc Tordessilas, sự hình
thành các mạng lƣới thƣơng mại, truyền giáo… Sự hội nhập này đã kéo khu vực
phƣơng Đông rộng lớn vào guồng máy toàn cầu đang chuyển động mạnh mẽ, qua
đó, phƣơng Đông có điều kiện giao lƣu và tiếp nhận những giá trị mới và hiện đại
của thế giới Tây Âu. Ngƣợc lại, thế giới Tây Âu cũng trải qua một quá trình tiếp
nhận chọn lọc các giá trị phƣơng Đông.
Bồ Đào Nha, một trong những thay mặt tiêu biểu của thế giới Tây Âu thời kỳ
này, đã tiến hành công cuộc thâm nhập xã hội phƣơng Đông một cách năng động
nhằm tìm kiếm những giá trị đƣợc phản ánh trong các tác phẩm đầy mê hay nhƣ
cuốn“Viễn du” của Marco Polo về thế giới phƣơng Đông (đặc biệt là văn minh
Trung Hoa), hay tác phẩm“Nghìn lẻ một đêm” về nền văn minh Ả rập. Công cuộc
tìm kiếm đó đã mang lại cho Bồ Đào Nha những giá trị thặng dƣ mới, nhất là trên lĩnh vực thƣơng mại. Những giá trị đó đã đƣa Bồ Đào Nha phát triển lên một tầm
cao mới, tầm cao của một dân tộc mang trong mình dòng máu của “Chủ nghĩa trọng
thƣơng” (Mercantilism), khiến cho họ trở nên dũng mãnh hơn trong các cuộc hành
trình xuyên đại dƣơng.
Vào thời điểm của sự bành trƣớng của ngƣời Bồ Đào Nha, khu vực Đông Á
vẫn là một khu vực hải thƣơng sôi động bậc nhất ở phƣơng Đông. Các mạng lƣới
buôn bán liên vùng vẫn đƣợc duy trì, đặc biệt là tuyến buôn bán từ Đông Bắc Á
xuống Đông Nam Á và sang khu vực Nam – Tây Á. Trong bối cảnh đó, sự thâm
nhập của ngƣời Bồ Đào Nha từ đầu thế kỷ XVI không những không làm suy giảm
truyền thống thƣơng mại, ngƣợc lại, còn kích thích sự hƣng thịnh của một số tuyến
thƣơng mại chính yếu. Trong số các trung tâm thƣơng mại quan trọng của thế giới
Đông Á thời kỳ này, có thể kể đến các thƣơng cảng nổi tiếng, mang tầm thế giới nhƣ
Malacca, Patani, Macao, Nagasaki… và hàng loạt các cảng thị quan trọng khác nhƣ
Ayutthaya, Hội An, Manila, Bantam…
Sự xuất hiện của nhân tố mới Bồ Đào Nha đã khuấy động khu vực Đông Á
truyền thống, biến khu vực này trở thành một trong những thị trƣờng hấp dẫn và lợi
nhuận bậc nhất trên thế giới. Bên cạnh thƣơng mại, các hoạt động truyền giáo và văn
hóa khác cũng song hành diễn ra. Nhiều vị trí thƣơng mại đã đƣợc ngƣời Bồ Đào
Nha chiếm lĩnh, đầu tƣ xây dựng để biến thành những trung tâm buôn bán quốc tế,
những mắt xích trong mạng lƣới thƣơng mại liên vùng, liên châu lục và liên thế giới.
Trong dòng chảy chung đó, Đại Việt - một trong số các quốc gia truyền thống
và lâu đời ở phƣơng Đông – cũng sớm trở thành điểm đến khá hấp dẫn của các đoàn
thƣơng thuyền ngoại quốc. Từ nhiều thế kỷ trƣớc, các triều đại phong kiến Việt Nam
đã có những bƣớc dự nhập nhất định vào mạng lƣới thƣơng mại và giao lƣu văn hóa
khu vực. Đến nay, với sự xuất hiện của yếu tố Bồ Đào Nha (sau đó là các yếu tố Hà
Lan, Anh, Pháp…) – một “gam màu mới” trong bức tranh kinh tế - xã hội truyền
thống của Đại Việt cũng dần chuyển hiện hữu, có tác động nhất định đến thể chế quân chủ chuyên chế đang trong giai đoạn“chuyển mình” trƣớc những diễn biến nội
tại cũng nhƣ các tác động ngoại lai, đƣa Đại Việt hội nhập vào dòng chảy lịch sử
Đông Á giai đoạn cận đại sơ kỳ. Bên cạnh những tác động kinh tế - thƣơng mại,
khía cạnh tôn giáo - xã hội cũng đƣợc khắc họa khá rõ nét. Thiên Chúa giáo đã “hòa
mình vào xã hội Việt Nam” [10] nhƣ một thực thể văn hóa, tôn giáo bản địa và “hạt
giống đức tin” đã đƣợc “ƣơm mầm tƣơi tốt” trong một xã hội đang “khao khát
chuyển mình” nhƣ Đại Việt.
Có thể nói, không chỉ có những tác động thƣơng mại, quá trình thâm nhập khu
vực Đông Á của ngƣời Bồ Đào Nha còn tạo ra những hệ giá trị văn hóa – tín ngƣỡng
mới trong diễn trình giao lƣu và tiếp xúc văn hóa Á - Âu. Dƣới ảnh hƣởng của nhân
tố Bồ Đào Nha, khu vực Đông Á nói chung, Đại Việt nói riêng, đã đứng trƣớc rất
nhiều những thay đổi. Đề tài luận văn “Quá trình thâm nhập Đông Á của người Bồ
Đào Nha thế kỷ XVI-XVII và những mối liên hệ với Đại Việt” hƣớng đến mục tiêu
bƣớc đầu làm sáng tỏ những vấn đề lịch sử nói trên. Trên cơ sở tập hợp tƣ liệu,
ngƣời viết cố gắng phân tích để đƣa ra một cái nhìn tƣơng đối toàn cảnh về hai thế
giới phƣơng Đông và phƣơng Tây để từ đó làm rõ quá trình thâm nhập của Bồ Đào
Nha vào thế giới Đông Á truyền thống nhƣ thế nào? Quá trình đó đã tạo ra những
chuyển biến mới trong quan hệ thƣơng mại và tiếp xúc văn hóa Đông-Tây ra sao?
Ảnh hƣởng của nhân tố Bồ Đào Nha trong xã hội Đại Việt nhƣ thế nào? Ý nghĩa, tác
động của nhân tố Bồ Đào Nha trong các xã hội Đông Á truyền thống ra sao?
2. Tình hình nghiên cứu
Nghiên cứu quá trình thâm nhập của ngƣời Bồ Đào Nha vào khu vực Đông Á
là một chủ đề nghiên cứu rộng, cho đến nay đã thu hút đƣợc sự quan tâm nhất định
của giới sử học quốc tế. Tuy nhiên, ở Việt Nam, vấn đề này còn chƣa đƣợc quan tâm
nghiên cứu tƣơng xứng do những hạn chế về mặt tƣ liệu; một số công trình nghiên
cứu liên quan đến ngƣời Bồ Đào Nha còn tản mạn. Vì vậy, ngƣời viết sẽ cố gắng khai thác triệt để các nguồn tƣ liệu đó. Qua khảo cứu và phân tích, có thể phân chia
thành các nhóm cơ bản sau:
2.1. Các nguồn tư liệu nước ngoài được chuyển ngữ sang tiếng Việt
Trƣớc hết, phải kể đến các ghi chép, mô tả, du ký… của các thƣơng nhân, nhà
du hành, nhà truyền giáo phƣơng Tây đến Đại Việt nhƣ: W. Dampier [82], A.
Rhodes [63], [64], C. Bori [4], Louis Gaspar [14], … Các tài liệu này cung cấp
những mô tả, tƣờng thuật chi tiết về tình hình Đại Việt thế kỷ XVI-XVII. Chẳng
hạn, các ghi chép của A. Rhodes không chỉ mô tả về xã hội Đại Việt (nội chiến
Đàng Trong - Đàng Ngoài, đời sống vật chất và tinh thần của ngƣời Việt, thói quen,
tập tục, tín ngƣỡng… mà còn có những chi tiết về các cộng đồng ngƣời ngoại quốc ở
Đại Việt [63], [64]; hay những mô tả của C. Borri và Louis Gaspar phản ánh một
cách khá chi tiết và tƣờng tận về xứ Đàng Trong những năm đầu thế kỷ XVII, đặc
biệt nhấn mạnh ảnh hƣởng của ngƣời Âu ở đây đã tạo ra thế ứng xử của những
ngƣời đứng đầu chính quyền Đàng Trong là lựa chọn một “đối tác” mới cho việc
hợp tác để chống lại chính quyền chúa Trịnh ở Đàng Ngoài từ nhu cầu về vũ khí và
tiền tệ.
Bên cạnh nguồn tài liệu gốc là các công trình nghiên cứu hiện đại. Trong nhiều
thập kỷ, cuối của thế kỷ XX, cuốn chuyên khảo “Lịch sử Đông Nam Á” của D.G.E.
Hall là công trình nghiên cứu đƣợc trích dẫn khá nhiều về hoạt động của ngƣời Âu
tại Đông Nam Á, trong đó có hoạt động của ngƣời Bồ Đào Nha ở Đại Việt và các
quốc gia Đông Nam Á khác [15]. Bên cạnh đó là hàng loạt những công trình nghiên
cứu của các học giả tên tuổi nhƣ Yves Manguin [47], Li Tana [65], Roland Jacques
[30]… Thông qua những khảo cứu tƣ liệu gốc phƣơng Tây, Manguin đã phục dựng
lại hải trình và họat động của ngƣời Bồ Đào Nha ở Đại Việt và Đông Á. Cuốn
chuyên khảo của Li Tana làm nổi bật hoạt động của cộng đồng ngƣời ngoại quốc ở
Đàng Trong thế kỷ XVII-XVIII, trong đó hoạt động thƣơng mại và truyền giáo của
ngƣời Bồ Đào Nha đƣợc thể hiện khá sắc nét. Những nghiên cứu của chuyên gia R. Jacques những năm gần đây lại góp phần soi sáng vai trò của cộng đồng ngƣời Bồ
Đào Nha trong quá trình sáng lập chữ quốc ngữ ở Việt Nam...
2.2. Các công trình nghiên cứu bằng tiếng Việt
Trong số các công trình nghiên cứu của các học giả Việt Nam về lịch sử
thƣơng mại nói chung và ngoại thƣơng nói riêng phải kể đến cuốn chuyên khảo của
tác giả Thành Thế Vỹ [81]. Đây là một trong những công trình mang tính khai phá
trong nghiên cứu về lịch sử ngoại thƣơng Việt Nam và vẫn đƣợc trích dẫn khá nhiều
cho đến hiện nay. Trong cuốn chuyên luận trên, Thành Thế Vỹ đã khái quát về tình
hình ngoại thƣơng, quá trình phát triển và suy tàn, tính chất của nền ngoại thƣơng…
đồng thời đƣa ra cái nhìn toàn diện về ngoại thƣơng nƣớc ta giai đoạn thế kỷ XVII-
đầu thế kỷ XIX.
Các công trình nghiên cứu của học giả Nguyễn Văn Kim [33], [34], [37]…có
giá trị khoa học rất lớn trong nghiên cứu lịch sử thƣơng mại và quan hệ giữa Đại
Việt với các cộng đồng ngƣời ngoại quốc. Các công trình trên đã đƣa ra những luận
điểm khoa học, những kiến giải sâu sắc về quan hệ thƣơng mại của một số quốc gia
Đông Á (tiêu biểu nhất là Nhật Bản) với các quốc gia khu vực cũng nhƣ các thế lực
thƣơng mại và truyền giáo phƣơng Tây. Những công trình của học giả Nguyễn Văn
Kim đã đƣợc tác giả tham khảo triệt để trong phần viết về khu vực Đông Á nói
chung và Đại Việt nói riêng.
Trên phƣơng diện hoạt động truyền giáo, nghiên cứu của các học giả Nguyễn
Văn Kiệm [41], [42], [43]; Nguyễn Hồng [17], [18]; Trƣơng Bá Cần [7]…là những
chuyên khảo có giá trị khoa học cao trong việc tìm hiểu quá trình truyền bá Thiên
Chúa giáo vào Việt Nam, đặc biệt là vai trò của Dòng Tên (SJ) giai đoạn đầu của
lịch sử Công giáo ở việt Nam và những hoạt động của các giáo sĩ ở cả Đàng Trong
và Đàng Ngoài, vai trò và vị trí của Công giáo Việt Nam đối với Công giáo phƣơng
Đông. Các công trình nghiên cứu về Giáo sử cho thấy vị trí của Công giáo trong đời
sống tƣ tƣởng, văn hóa Việt Nam giai đoạn thế kỷ XVI-XVII. Các chuyên luận này cũng đƣợc khai thác triệt để trong luận văn, nhất là những phần liên quan đến hoạt
động của ngƣời Bồ Đào Nha ở Đông Á và Đại Việt.
Bên cạnh các công trình chuyên khảo là một số lƣợng không nhỏ các chuyên
luận đăng tải trên các tạp chí chuyên ngành có giá trị khoa học cao. Trong số rất
nhiều bài viết về chủ đề này, có thể kể đến các tham luận của các học giả nhƣ
Nguyễn Thừa Hỷ [25], Nguyễn Văn Kim [38], Hoàng Anh Tuấn [72], [75], [76],
Nguyễn Văn Kiệm [43], Dƣơng Văn Huy [22], [23], Đỗ Bang [1]… Những khảo
luận của nhà nghiên cứu Nguyễn Thừa Hỷ phân tích sự phát triển về nhận thức của
ngƣời Bồ Đào Nha đối với vị trí của Đại Việt và khu vực biển Đông trong quá trình
buôn bán và truyền giáo ở Đông Á trong các thế kỷ XVI-XVII. Đứng trên quan
điểm lịch sử, nhà nghiên cứu Nguyễn Văn Kiệm phân tích quá trình trăm năm du
nhập và phát triển của Thiên chúa giáo ở Việt Nam. Quá trình đó đã để lại những hệ
quả lịch sử to lớn đối với quá trình phát triển của dân tộc Việt từ cuối thời trung đại
trở về sau. Cũng từ góc nhìn lịch sử và so sánh, tác giả Vũ Duy Mền đã soi rọi lại
hoạt động cấm đạo của chính quyền phong kiến Lê – Trịnh trong hai thế kỷ XVII
XVIII và những hệ lụy lịch sử đối với sự phát triển của tôn giáo dân tộc.
2.3 Các tài liệu ngoại văn
Nguồn tƣ liệu ngoại văn viết về quá trình thâm nhập của ngƣời Bồ Đào Nha
vào Đông Á tƣơng đối đa dạng, dù tản mạn, dƣới nhiều thứ tiếng khác nhau. Do
những hạn chế về khả năng khai thác, trong luận văn này tác giả chủ yếu sử dụng
các tƣ liệu tiếng Anh.
Đƣợc giới nghiên cứu đánh giá là tập đại thành nghiên cứu về thƣơng mại
Đông Nam Á thời kỳ này, cuốn chuyên khảo “South East Asia in the Age of
Commerce, 1450-1680” của A.Reid [98] đƣợc tác giả luận văn tận dụng khai thác ở
những phần liên quan đến hoạt động của ngƣời Bồ Đào Nha ở Đông Á. Bên cạnh
đó, các công trình của các học giả tên tuổi nhƣ: Tien T’se Chang [92]; C. Boxer
[84], [85]; G. Scammell [100]; J. Boyjian [90]; Subrahmanyam [103]; Hoang Anh
Do Drive thay đổi chính sách, nên một số link cũ yêu cầu duyệt download. các bạn chỉ cần làm theo hướng dẫn.
Password giải nén nếu cần: ket-noi.com | Bấm trực tiếp vào Link để tải:
You must be registered for see links