Thực trạng và giải pháp của nền kinh tế tri thức ở Việt Nam

vμ biÕt ai. Kinh tÕ tri thøc kh«ng chØ cã nguån gèc tõ sù tiÕn bé v−ît bËc cña c¸c c«ng nghÖ míi mμ lμ kÕt qu¶ cña mét tËp hîp ba nhãm nguyªn nh©n trùc tiÕp t¸c ®éng t−¬ng t¸c vμ tù t¨ng c−êng lÉn nhau, bao gåm tiÕn bé khoa häc, kü thuËt; nÒn kinh tÕ toμn cÇu ho¸ c¹nh tranh quyÕt liÖt; vμ c¸c biÕn ®æi vÒ v¨n ho¸, chÝnh trÞ, t− t−ëng cña chñ nghÜa t− b¶n hiÖn ®¹i. C¸ch tiÕp cËn réng nμy còng cã hai nh¸nh tiÕp cËn gÇn t−¬ng tù nhau:
- Tõ khÝa c¹nh lùc l−îng s¶n xuÊt: Kinh tÕ tri thøc lμ tr×nh ®é ph¸t triÓn cao cña lùc l−îng s¶n xuÊt. C¸ch hiÓu nμy nhÊn m¹nh r»ng kinh tÕ tri thøc chØ lμ mét nÊc thang ph¸t triÓn cña lùc l−îng s¶n xuÊt, tuyÖt nhiªn kh«ng liªn quan tíi mét h×nh th¸i kinh tÕ- x· héi míi. Muèn xem xÐt vÒ h×nh th¸i kinh tÕ- x· héi th× cßn ph¶i ®Ò cËp tíi nhiÒu mÆt kh¸c, ®Æc biÖt lμ mèi quan hÖ gi÷a lùc l−îng s¶n xuÊt vμ quan hÖ s¶n xuÊt vμ ph−¬ng c¸ch gi¶i quyÕt m©u thuÉn gi÷a hai mÆt ®ã (xem c¸c tμi liÖu cña §Æng H÷u (2001), NguyÔn C¶nh Hæ (2000) v.v).
- Tõ khÝa c¹nh sù ®ãng gãp cña tri thøc vμo ph¸t triÓn kinh tÕ: C¸ch quan niÖm nμy diÔn gi¶i ®Þnh nghÜa cña OECD ®· nªu ë trªn theo ®óng nghÜa ®en cña nã, tøc lμ tri thøc, hay cô thÓ h¬n lμ nh÷ng ho¹t ®éng s¶n xuÊt, truyÒn b¸ vμ sö dông tri thøc, ®· v−ît qu¸ vèn vμ lao ®éng ®Ó trë thμnh nguån lùc chi phèi mäi ho¹t ®éng t¹o ra cña c¶i trong nÒn kinh tÕ tri thøc. Trong ®ã, tri thøc lμ mét kh¸i niÖm rÊt réng, bao trïm mäi hiÓu biÕt cña con ng−êi. Tuy nhiªn, víi ®Þnh nghÜa vÒ tri thøc nh− vËy, hÇu nh− kh«ng thÓ ®Þnh l−îng ®−îc sù ®ãng gãp cña tri thøc vμo ph¸t triÓn kinh tÕ. Cã thÓ nhËn thÊy c¸ch tiÕp cËn nμy qua c¸c tμi liÖu cña Dala Neef (1998), ViÖn Nghiªn cøu Qu¶n lý kinh tÕ Trung −¬ng (2000), OECD (1996), OECD (1999a) v.v.
Theo c¸ch tiÕp cËn nμy, kinh tÕ tri thøc thùc chÊt lμ mét lo¹i m«i tr−êng kinh tÕ- v¨n ho¸- x· héi míi cã nh÷ng ®Æc tÝnh phï hîp vμ t¹o thuËn lîi nhÊt cho viÖc häc hái, ®æi míi vμ s¸ng t¹o. Trong m«i tr−êng ®ã, tri thøc tÊt yÕu trë thμnh nh©n tè s¶n xuÊt quan träng nhÊt ®ãng gãp vμo sù ph¸t triÓn kinh tÕ, vμ hμm l−îng tri thøc ®−îc n©ng cao trong mäi ho¹t ®éng kinh tÕ, x· héi. Do vËy, cèt lâi cña viÖc ph¸t triÓn mét nÒn kinh tÕ tri thøc kh«ng ph¶i ®¬n thuÇn lμ ph¸t triÓn khoa häc c«ng nghÖ mμ lμ ph¸t triÓn mét nÒn v¨n ho¸ ®æi míi, s¸ng t¹o thÓ hiÖn trong c¸ch nghÜ, c¸ch lμm cña mäi t¸c nh©n kinh tÕ, x· héi ®Ó t¹o thuËn lîi nhÊt cho viÖc s¶n xuÊt, khai th¸c vμ sö dông mäi lo¹i tri thøc, mäi lo¹i hiÓu biÕt cña loμi ng−êi, còng nh− x©y dùng, phæ biÕn c¸c n¨ng lùc tri thøc néi sinh. XÐt theo nghÜa nμy, kinh tÕ tri thøc cã thÓ ®−îc hiÓu nh− mét giai ®o¹n ph¸t triÓn míi cña toμn bé nÒn kinh tÕ, hoÆc nãi réng h¬n ®iÒu nμy sÏ dÉn tíi mét giai ®o¹n ph¸t triÓn míi cña x· héi nãi chung. C¸ch tiÕp cËn nμy ngμy cμng dμnh ®−îc nhiÒu sù ñng hé, (xem c¸c tμi liÖu cña Ng©n hμng ThÕ giíi (1998), Bé C«ng nghiÖp, Gi¸o dôc vμ Tμi nguyªn Australia (1999, 2000), Hong (1998), Sitra (1998)...).
§Æc biÖt, nhiÒu n−íc, bao gåm nh÷ng n−íc c«ng nghiÖp ph¸t triÓn, nh÷ng n−íc c«ng nghiÖp míi vμ thËm chÝ c¶ nh÷ng n−íc ®ang ph¸t triÓn, ®· nhanh chãng so¹n th¶o xong vμ chuÈn bÞ b¾t tay vμo thùc hiÖn c¸c chiÕn l−îc quèc gia nh»m chuyÓn nÒn kinh tÕ ®Êt n−íc thμnh mét nÒn kinh tÕ tri thøc. Qu¶ thùc rÊt ®¸ng ng¹c nhiªn vÒ sè l−îng nh÷ng n−íc ®· ho¹ch ®Þnh chiÕn l−îc quèc gia h−íng vÒ ph¸t triÓn nÒn kinh tÕ tri thøc, còng nh− vÒ tÇm møc bao trïm vμ chÊt l−îng cña c¸c chiÕn l−îc nμy. Kh«ng chØ c¸c n−íc c«ng nghiÖp ph¸t triÓn nh− Anh, Liªn minh ch©u ¢u, Australia, Cana®a, NhËt B¶n, PhÇn Lan, Air¬len, Scètlen v.v. ®· ban hμnh hoÆc ®ang tÝch cùc so¹n th¶o mét chiÕn l−îc nh− vËy mμ c¸c n−íc ch©u ¸ c«ng nghiÖp míi nh− Singapore, Hμn Quèc còng ®· cã c¸c chiÕn l−îc cña riªng m×nh. NhiÒu n−íc ®ang ph¸t triÓn vμ ®ang chuyÓn ®æi nh− Malaysia, Nigiªria, Trung Quèc, Acmªnia, L¸tvia, Nam Phi, ArËp Xªót, Jordani, Baranh... còng ®· vμ ®ang dù th¶o chiÕn l−îc quèc gia nh»m ph¸t triÓn nÒn kinh tÕ tri thøc.
b. Đặc trưng của nền kinh tế tri thức.
Năm 2000 tính chung cho các nước trong khối OECD giá trị do tri thức tạo ra đã chiếm trên 50% tổng GDP. Nhờ đổi mới chính sách và môi trường kinh doanh, chuyển đổi cơ cấu, phát triển mạnh các ngành công nghiệp tri thức, đầu tư mạnh vào công nghệ thông tin, các nền kinh tế phát triển nhất khắc phục được các cuộc khủng hoảng vốn có, đạt tốc độ tăng trưởng dài hạn cao, thất nghiệp không cao, lạm phát thấp. Trên thực tế các nền kinh tế ấy đã trở thành những nền kinh tế dựa trên tri thức.
Quá trình các nền kinh tế phát triển tiến tới kinh tế tri thức là một quá trình tự nhiên, hợp qui luật phát triển của lịch sử xã hội loài người. Trước xu thế phát triển nền kinh tế tri thức toàn cầu, các nước đang phát triển ý thức được ưu thế vượt trội của kinh tế tri thức so với kinh tế công nghiệp; họ chủ động triển khai các chương trình, chiến lược, kế hoạch hành động đi vào kinh tế tri thức. Hội nhập quốc tế, khai thác những ưu thế của kinh tế tri thức toàn cầu để phát triển đất nước, đó là sự lựa chọn khả dĩ nhất đối với các nước đang phát triển.
Tự do hoá thị trường đang tạo tiền đề thuận lợi cho kinh tế thế giới, đặc biệt là thông tin, viễn thông và vận tải, từ đó hình thành một kết cấu hạ tầng toàn cầu thúc đẩy rất mạnh việc điều chỉnh các ngành cũ và phát triển các ngành mới. Hệ thống thông tin toàn cầu tạo cơ hội cho nhiều nước đang phát triển có thể truy cập, khai thác kho tri thức toàn cầu để phát triển nhanh, thu hẹp khoảng cách với các nước phát triển, nhưng đồng thời cũng làm gia tăng sự lệ thuộc vào các siêu cường. Các công ty xuyên quốc gia vừa đem đến cho các nước đang phát triển một nền kỹ thuật tiên tiến hơn, lại vừa mang lại cho các nước đang phát triển những sản phẩm giá thành thấp hơn nhờ nguồn tài nguyên dồi dào và sức lao động rẻ của các nước đang phát triển. Nhưng đồng thời các nước đang phát triển đã phải trả giá đắt cho sự tăng trưởng, chịu nhiều thiệt thòi, nguồn tài nguyên bị cạn kiệt nhanh, môi trường sinh thái ô nhiễm v.v
Các nước đi sau phải có đủ bản lĩnh để có thể vươn lên, sớm tiến kịp các nước đi trước; nếu không đủ bản lĩnh, không chớp lấy thời cơ thì đất nước tụt hậu ngày càng xa hơn, và bị gạt ra ngoài lề.
Toàn cầu hóa cũng đặt ra cho các nước đang phát triển nhiều thách thức tưởng chừng khó vượt qua. Khó khăn không chỉ là về xây dựng năng lực nội sinh, năng lực chính sách, mà còn do sự bất bình đẳng của thiết chế toàn cầu hóa hiện nay.
Trước hết hãy xem xét về hệ thống bảo hộ quyền sở hữu trí tuệ. Tri thức là của chung của nhân loại, việc bảo hộ quyền sở hữu trí tuệ phải đi đôi với mở rộng quyền truy cập thông tin của mọi người2. Chế độ bảo hộ quyền sở hữu trí tuệ phải bảo đảm sự hài hòa lợi ích của người sáng tạo ra giải pháp với lợi ích của người sử dụng giải pháp và lợi ích toàn xã hội.
Ngay trong Hiệp định TRIPS (hiệp định về quyền sở hữu trí tuệ trong quan hệ thương mại) cũng ghi như vậy, thế nhưng trên thực tế Hiệp định TRIPS bảo vệ chủ yếu cho những chủ sở hữu các giải pháp, họ bán ra với bất cứ giá nào, để có lợi nhuận tối đa, gây khó khăn cho các nước cùng kiệt tiếp cận với các sản phẩm công nghệ cao, nhất là dược phẩm, phần mềm
Các sản phẩm công nghệ cao là những sản phẩm trí tuệ, không giống như các sản phẩm thông thường khác, rất khó xác định giá trị của chúng, qui luật giá trị lao động hầu như không còn phù hợp nữa; thế nhưng các hãng độc quyền bán chúng với giá rất cao. Đối với các nước giàu có thu nhập bình quân đầu người khoảng 30 nghìn USD mua một PC khoảng 500 USD, hệ điều hành Windows một vài trăm USD không đáng là bao, nhưng đối với các nước thu nhập cỡ 600 USD như VN thì làm sao người dân có thể mua được? Phần mềm nào cũng đều dựa trên các thành tựu toán học – tri thức chung của nhân loại, hơn nữa phần mềm nào cũng kế thừa các phần mềm có sẵn, việc công nhận và bảo hộ bản quyền của tác giả là đúng và rất cần thiết, nhưng thời hạn bảo hộ bao lâu, có nên lâu năm như các tác phẩm văn học nghệ thuật không? Thiết chế gì để xác định giá cả hợp lý, bảo đảm hài hòa lợi ích người sáng tạo và người sử dụng? Hệ thống sản xuất vì lợi nhuận tối đa hiện nay đang kìm hãm sự phát triển của công nghệ như thế đó. Cũng may là các nhà khoa học trên thế giới đã không chấp nhận tình hình bất công và sự độc quyền ấy, và hiện nay phần mềm mã nguồn mở đang phát triển mạnh mẽ. VN cũng như các nước đang phát triển khác phải đi theo xu thế này, không những để tránh chịu những chi phí bản quyền vô lý và quá sức chịu đựng, mà quan trọng hơn là để phát huy năng lưc sáng tạo của mình để phát triển CNTT. Vấn đề lớn đặt ra là liệu hệ thống sản xuất vì lợi nhuận tối đa có còn phù hợp không, khi mà trong xã hội các sản phẩm trí tuệ trở thành phổ biến.
Hãy xem xét một khía cạnh khác: Trong khi kêu gọi thương mại tự do, thì các cường quốc kinh tế lại gia tăng bảo hộ mậu dịch; với những khoản bảo hộ hàng trăm tỷ USD cho nông nghiệp và một số ngành công nghiệp đang kìm hãm sự phát triển sản xuất ở các nước đang phát triển. P. Drucker đã viết: "Sự giảm sút của nông nghiệp đã khiến cho sự bảo hộ nông nghiệp mở rộng ra đến mức khó tưởng tượng nổi. Cũng t...