Sự thay đổi quan niệm về con người qua hình tượng người lính trong một số tiểu thuyết việt nam đầu t

Link tải luận văn miễn phí cho ae Kết nối

MỞ ĐẦU
1. Lý do chọn đề tài
Con ngƣời luôn là đề tài không vơi cạn của văn học và đích đến của văn học
luôn hƣớng tới con ngƣời. Hình tƣợng con ngƣời trong văn học thể hiện quan
niệm nhân sinh của tác giả, quan niệm về văn hóa, về cuộc đời, về các quy luật
vĩnh cửu của cuộc sống. Hình tƣợng con ngƣời tập trung mọi giá trị tƣ tƣởng
cũng nhƣ nghệ thuật văn học. Tuy nhiên, cũng giống nhƣ sự biến thiên không
ngừng của các chuẩn mực mỹ học trong lịch sử, quan niệm về con ngƣời trong
văn học cũng thay đổi theo từng thời kỳ, thời đại. Mỗi thời đại có một quan niệm
về con ngƣời lý tƣởng riêng, cách hiểu và đánh giá con ngƣời riêng biệt, và khi
một biến cố lịch sử đủ lớn làm biến chuyển tƣ tƣởng thì quan niệm đó cũng
không còn vững chãi nữa, mà lung lay và bị thay thế. Tìm hiểu sự thay đổi trong
quan niệm về con ngƣời trong văn học qua các thời kỳ của một dân tộc có thể
giúp cắt nghĩa đƣợc những biến chuyển trong quan niệm nhân sinh của dân tộc
đó, phân tích sự thể hiện quan niệm con ngƣời không chỉ ở nội dung mà cả đặc
trƣng nghệ thuật, nâng cao mức độ đánh giá quan niệm con ngƣời trong văn học
cả về chiều rộng và chiều sâu. Bên cạnh đó, khi đi sâu vào khai thác các khía
cạnh trong việc thể hiện quan niệm về con ngƣời cho sẽ thấy sự phong phú, tiến
bộ trong tƣ tƣởng, văn hóa của một dân tộc, một thời đại cũng nhƣ những hạn
chế cố hữu.
Quan niệm về con ngƣời của mỗi dân tộc qua từng thời kỳ đều thể hiện qua một
hình tƣợng nhân vật văn học cụ thể, tiêu biểu. Với văn học Việt Nam, một nền
văn học đã trải qua những năm tháng đấu tranh dựng nƣớc và giữ nƣớc, những
năm tháng mà mƣa bom, bão lửa trải rộng trên mọi vùng miền, hình tƣợng ngƣời
lính trở thành một hình tƣợng tiêu biểu, điển hình, quy tụ những phẩm chất của
thời đại và cũng thể hiện đƣợc những đặc điểm trong quan niệm của dân tộc về
con ngƣời, nhất là trong và sau khi chiến tranh vừa kết thúc. Bƣớc ra từ chiến
tranh, vẫn xuất hiện trong văn học với cây súng trên vai, nhƣng sau năm 1975,
nhất là từ mốc đổi mới văn học năm 1986, sự thể hiện hình tƣợng ngƣời lính đã
có nhiều thay đổi, chuyển biến. Những thay đổi, chuyển biến này cho thấy ở tầm
khái quát hơn sự chuyển biến về quan niệm con ngƣời, vì đây là hình tƣợng
xuyên suốt cả một thời kỳ chiến đấu và duy trì tới thời kỳ đổi mới. Nhìn ngƣời
lính ở các khía cạnh mới, các hoàn cảnh mới, đặt ngƣời lính vào những vai trò
mới, đánh giá lại cả những huy hoàng và những mất mát của họ, văn học Việt
Nam thời kỳ đổi mới đã nhìn lại, đánh giá lại và thay đổi quan niệm một chiều
về con ngƣời.
Trong các thể loại văn học, tiểu thuyết là thể loại có sự linh hoạt và những ƣu
điểm nổi trội trong việc khắc họa cái nhìn cuộc sống so với các thể loại khác.
Nếu nhƣ truyện ngắn chỉ đem tới cái nhìn về con ngƣời trong khoảnh khắc, trong
một lát cắt, thì tiểu thuyết đem tới cái nhìn xuyên suốt mọi số phận, mọi cuộc
đời, đƣa con ngƣời vào một thế giới đa chiều rộng lớn, soi chiếu con ngƣời ở
mọi góc nhìn, để thấy đƣợc cả những khoảng tối âm u nhất. Tìm hiểu sự thay đổi
quan niệm về con ngƣời qua các tiểu thuyết tiêu biểu của một thời kỳ sẽ đem tới
cái nhìn khái quát hơn các thể loại khác, cũng nhƣ có thể đánh giá một cách cụ
thể và sâu sắc hơn sự thay đổi ấy ở các khía cạnh khác nhau, các bƣớc thăng
trầm cũng nhƣ so sánh đƣợc sự thay đổi ấy giữa các nhân vật một cách phong
phú và đa dạng hơn. Tiểu thuyết là bức tranh cuộc sống hiện thực và đầy đặn
nhất, đến với tiểu thuyết là đến với cuộc sống đƣợc khắc họa theo cả chiều rộng
và chiều sâu.
Văn học Việt Nam thời kỳ đổi mới (lấy mốc năm 1986) đƣợc giảng dạy một
cách phổ biến trong chƣơng trình Ngữ văn tại các trƣờng Trung học phổ thông,
cao đẳng và đại học. Sự đổi mới thể hiện qua nhiều khía cạnh, nhiều vấn đề,
trong đó sự đổi mới, thay đổi trong quan niệm về con ngƣời đƣợc quan tâm và
nghiên cứu sâu rộng. Do vậy, đề tài Sự thay đổi quan niệm về con người qua
hình tượng người lính trong một số tiểu thuyết Việt Nam đầu thời kỳ đổi mới
hy vọng sẽ đóng vai trò là một tài liệu tham khảo nêu lên những kiến giải tổng
quát, những phân tích ở mức độ cụ thể về sự thay đổi trong quan niệm con
ngƣời, giúp ích cho quá trình học tập cũng nhƣ nghiên cứu của học sinh, sinh
viên.
Từ những lý do trên đây, ngƣời viết chọn nghiên cứu đề tài Sự thay đổi quan
niệm về con người qua hình tượng người lính trong một số tiểu thuyết Việt
Nam đầu thời kỳ đổi mới.
2. Lịch sử nghiên cứu vấn đề
Sau chiến thắng mùa xuân năm 1975, lịch sử Việt Nam đã mở sang một trang
hoàn toàn mới. Hòa bình lập lại trên mọi miền tổ quốc, đất nƣớc bƣớc vào giai
đoạn phục hồi và phát triển. Sự thay đổi về kinh tế, xã hội đã dẫn tới sự thay đổi
về tƣ tƣởng, văn hóa, đòi hỏi văn học phải đáp ứng kịp thời và phù hợp. Trong
hoàn cảnh đó, văn học không còn có thể khoác mãi chiếc áo ca ngợi hào hùng,
chất sử thi lãng mạn dần khiến bức tranh văn chƣơng nhàm chán và đơn điệu.
Độc giả khẩn thiết mong chờ và đón nhận một nền văn học nhìn vào hiện thực,
gắn với đời sống và đa chiều, đa mầu hơn, nhà văn phải có ngòi bút thế sự, ngòi
bút biết đào sâu, biết khám phá mọi mặt của tâm hồn con ngƣời. Sự thay đổi của
văn học thể hiện rõ rệt nhất ở sự thay đổi trong quan niệm về con ngƣời – đặc
biệt là qua một hình tƣợng đã xuyên suốt cả giai đoạn lịch sử đau thƣơng trƣớc
đó – ngƣời lính cụ Hồ. Hàng loạt các tiểu thuyết ra đời, nhất là sau năm 1986,
gây tiếng vang lớn khi nhìn lại cuộc chiến, nhìn lại quá khứ, khi đặt ngƣời lính
vào hòa bình cũng nhƣ soi chiếu những góc khuất trong chiến tranh. Sự chuyển
mình của văn học trong quan niệm về con ngƣời trở thành một đề tài đƣợc bàn
luận sôi nổi qua các công trình nghiên cứu, các bài viết, các chuyên đề cũng nhƣ
đƣợc giảng dạy và phân tích trong các chƣơng trình phổ thông và đại học.
Trong “Một vài suy nghĩ về con người trong văn xuôi thời kỳ đổi mới” in ở
Tạp chí văn học số 9/2001, Tôn Phƣơng Lan đã so sánh sự thể hiện con ngƣời
trong các tác phẩm văn học thời kỳ đổi mới với văn học giai đoạn trƣớc đó
(trƣớc năm 1975) và khẳng định những đặc điểm mới và nổi bật trong sự thể
hiện con ngƣời. Tác giả đánh giá con ngƣời đang đƣợc thông hiểu và nhìn nhận
từ nhiều phía để đƣợc hiện lên nhƣ những gì vốn có.
Tác giả Nguyễn Văn Long trong nhiều bài viết đã khẳng định sự thay đổi của
văn học Việt Nam thời kỳ đổi mới thể hiện rõ rệt qua sự đổi mới về quan niệm
con ngƣời. Trong bài “Về cách tiếp cận để đánh giá văn học Việt Nam sau
Cách mạng tháng Tám”, Nguyễn Văn Long đã nhận định những thay đổi to lớn
của đời sống xã hội sau năm 1975, nhất là sau Đại hội Đảng năm 1986 đã dẫn tới
sự thay đổi các thang chuẩn quan trọng khi nhìn nhận các giá trị cuộc sống. Con
ngƣời thay vì một chiều nhƣ trƣớc đây đã đƣợc mô tả trong “tất cả tính đa dạng,
đa chiều của nó”. Trong một số bài viết khác, ông đã đề cập đến sự đa dạng của
văn học thời kỳ đổi mới về đề tài, thể loại, các phong cách và khuynh hƣớng
thẩm mỹ,… Ông cũng khái quát lên các đặc điểm quan trọng của văn xuôi thời
kỳ đổi mới và khẳng định văn xuôi đã “mở rộng quan niệm về hiện thực đi liền
với đổi mới quan niệm nghệ thuật về con người”. Ở một tầm khái quát hơn, trong
cuốn sách Văn học Việt Nam hiện đại tập II do Nhà xuất bản Văn học phát
hành, cùng với nhiều tác giả khác, tác giả Nguyễn Văn Long đã tổng hợp những
nét diện mạo chung cũng nhƣ những đổi mới về cả tƣ tƣởng và nghệ thuật của
văn xuôi sau 1975 so với trƣớc. Cuốn sách này đóng vai trò là một tài liệu học
tập, nghiên cứu của sinh viên về văn học Việt Nam hiện đại.
Giáo sƣ Trần Đình Sử trong một số tham luận, bài viết thì khẳng định văn xuôi
Việt Nam sau 1975 có nhiều đổi mới và cách tân để phù hợp với những yêu cầu
đổi mới của thời đại. Ông gọi sự đổi mới này là “một sự bùng nổ về ý thức cá
tính nhằm lập lại thế cân bằng giữa ý thức cá nhân và ý thức cộng đồng. Sự tiến
bộ của văn học là một quá trình không ngừng làm giàu mãi lên những phẩm chất
mới, không ngừng khơi sâu, mở rộng thêm quan niệm về con người và hiện
thực.”
Giáo sƣ Phan Cự Đệ trong các công trình có tính chất nghiên cứu tổng hợp nhƣ
Tiểu thuyết Việt Nam hiện đại hay các bài viết trên các báo nhƣ “Tiểu thuyết
Việt Nam những năm đầu thời kỳ đổi mới” đã đƣa tới cái nhìn khái quát, đánh
giá sự thay đổi trong cách thể hiện nhân vật của tiểu thuyết sau 1986 trên cả bình
diện nội dung và nghệ thuật. Đặc biệt, tác giả đi sâu vào phân tích các tiểu thuyết
tiêu biểu nhƣ Nỗi buồn chiến tranh, Ăn mày dĩ vãng, Thời xa vắng,… để cho
thấy sự cách tân mới mẻ đƣợc thể hiện cụ thể trong các tiểu thuyết này.
Trong tham luận “Phác họa con người thời đại và nhân vật trong văn xuôi Việt
Nam hiện đại” tại Hội thảo khoa học Con người Việt Nam hôm nay và trách
nhiệm của văn học nghệ thuật, do Liên hiệp các Hội Văn học nghệ thuật Việt
Nam tổ chức tại Hà Nội, ngày 20.8.2014, PGS.TS Nguyễn Ngọc Thiện đã phác
họa hình ảnh con ngƣời thời đại qua các nhân vật văn xuôi Việt Nam thế kỷ XX.
Nếu nửa đầu thế kỷ XX, nhân vật ngƣời nhà quê, ngƣời bình dân thành thị và
ngƣời trí thức cùng kiệt thể hiện cái nhìn về hiện thực, khơi lại các cuộc tranh luận
“văn học vị nghệ thuật” hay “văn học vị nhân sinh” thì nhân vật giai đoạn 1945-
1975 đem tới cái nhìn sử thi lãng mạn, hào hùng về hai cuộc chiến tranh của dân
tộc. Bên cạnh đó, PGS.TS Nguyễn Ngọc Thiện ở nửa cuối tham luận cũng tập
trung vào khái quát đặc điểm thể hiện hình ảnh con ngƣời qua các nhân vật công,
nông, binh, trí thức mới và doanh nhân trong văn xuôi thời kỳ đổi mới. Phần này
cho thấy những đánh giá về khuynh hƣớng đi sâu tìm tòi, thể hiện hình ảnh con
ngƣời chân thực và gần với đời sống.
Trong hội thảo 50 năm Văn học Việt Nam sau cách mạng Tháng Tám do khoa
Ngữ Văn - Đại học Sƣ phạm, khoa Ngữ Văn - Đại học Tổng hợp cùng với
trƣờng viết văn Nguyễn Du và tạp chí Văn nghệ Quân đội phối hợp tổ chức tại
Hà Nội ngày 3-6-1995 đã có 44 báo cáo, tham luận của các nhà văn, nhà phê
bình, nhà nghiên cứu văn học có tên tuổi nhƣ: Chu Lai, Xuân Thiều, Đinh Xuân
Dũng, Lã Nguyên, Nguyễn Văn Long, Vƣơng Trí Nhàn… Các tham luận này
trình bày nhiều vấn đề về văn học Việt Nam thời kỳ đổi mới, khá nhiều tham
luận tập trung nghiên cứu các tiểu thuyết chiến tranh hay các tiểu thuyết viết về
ngƣời lính nhƣ tham luận “Mấy suy nghĩ về mảng văn học chiến tranh cách
mạng” của tác giả Xuân Thiều. Phần lớn các tham luận đều có chung nhận định
về sự thay đổi trong việc thể hiện hình tƣợng cũng nhƣ khắc họa số phận ngƣời
chiến sĩ, qua đó thể hiện đƣợc sự thay đổi trong các thang chuẩn đánh giá con
ngƣời. Chất sử thi, lãng mạn đã bị xóa nhòa, nhƣờng chỗ cho cái nhìn thế sự đa
chiều, đa màu sắc và giàu nhân sinh. Ngƣời lính vừa là một hình tƣợng khái quát
vừa mang những đặc điểm cá nhân riêng biệt.
Tác giả Nguyễn Thị Kim Tiến trong bài viết “Con người trong tiểu thuyết thời
hậu chiến viết về chiến tranh” đã nhận định: “Việc đổi mới quan niệm về con
người là yếu tố căn bản quyết định xu hướng dân chủ hóa của văn học, giúp cho
văn học vừa linh hoạt biến hóa hơn về hình thức lại vừa chân thực hơn trong nội
dung khái quát đời sống.” [50, tr. 18]. Trong bài viết này, tác giả đã khảo sát một
số tiểu thuyết tiêu biểu của thời kỳ đổi mới để làm rõ hai khía cạnh khắc họa con
ngƣời: con ngƣời dƣới góc độ bi kịch cá nhân và con ngƣời dƣới góc độ bản
năng tự nhiên. Tác giả cũng kết luận rằng tất cả những thay đổi trong việc khắc
họa nhân vật của tiểu thuyết sau đổi mới, cụ thể là tiểu thuyết chiến tranh bắt
nguồn từ sự thay đổi trong quan niệm cuộc sống và con ngƣời.
Tác giả Bùi Việt Thắng trong bài viết “Mấy suy nghĩ xung quanh vấn đề xây
dựng nhân vật người chiến sĩ trong tiểu thuyết viết về chiến tranh (1945-
1985)” đăng trên Tạp chí Văn nghệ quân đội đã nhận xét: “Trong xây dựng
nhân vật người chiến sĩ, tiểu thuyết sau 1975 đã có hướng đi sâu vào miêu tả
quá trình tâm lý nhằm cá thể hóa nhân vật” [38, tr.121-122]. Đây là một bài viết
khái quát về những đặc điểm của việc thể hiện hình tƣợng ngƣời chiến sĩ sau
năm 1975 trong tiểu thuyết, đặc biệt tập trung vào tiểu thuyết thời kỳ đổi mới.
Bài viết cho thấy ngƣời chiến sĩ sau năm 1975 đã đƣợc cá thể hóa, mang những
nét cá nhân riêng biệt cả về tính cách và số phận chứ không chỉ nằm trong vòng
nhân dân, cộng đồng và chỉ gánh trên vai nhiệm vụ lịch sử nữa. Trong bài viết
“Văn xuôi gần đây và quan niệm về con người” in trên Tạp chí văn học số 6
(1991), tác giả Bùi Việt Thắng đánh giá những thay đổi trong quan niệm con
ngƣời cũng nhƣ nêu lên các đặc điểm cơ bản trong quan niệm về con ngƣời của
văn học sau đổi mới. Đặc biệt, trong bài viết này, tác giả phân tích Nỗi buồn
chiến tranh trong vai trò một tiểu thuyết tiêu biểu thể hiện rõ rệt quan niệm con
ngƣời dám nhìn lại, dám vƣợt lên và tranh đấu với quá khứ với hình tƣợng nhân
vật Kiên. Ngoài ra còn các bài báo của Đinh Thị Huyền, Nguyễn Tiến Đức đăng
trên website báo Văn nghệ quân đội và Viện văn học nhƣ “ dáng tinh
thần người lính qua một số tiểu thuyết hậu chiến”, “Nhân vật của tiểu thuyết
hậu chiến” (Đinh Thị Huyền), “Cái nhìn mới về người lính và sự thay đổi
quan niệm về đề tài của tiểu thuyết Việt Nam sau 1975” (Nguyễn Tiến Đức)…
Vũ Tuấn Anh trong “Đổi mới văn học vì sự phát triển” in trên Tạp chí văn học
đã khẳng định: “Đổi mới văn học khởi đầu từ 1986 là sự tự ý thức của văn học
trên một chặng đường mới của lịch sử, cố gắng khám phá cái thế giới bí ẩn,
khuất lấp đầy bất trắc và bất thường bên trong mỗi con người, bên trong bản thể
con người.” [1, tr.14].
Ngoài ra, còn khá nhiều các bài viết riêng lẻ in trong sách, đăng trên báo bàn về
sự cách tân, thay đổi của tiểu thuyết viết về chiến tranh sau 1975, trong đó có đề
cập tới hình ảnh ngƣời lính nói riêng và con ngƣời nói chung nhƣ bài viết “Tiểu
thuyết về chiến tranh viết sau năm 1975” đăng trên Tạp chí Văn học số 5/1980,
“Một cách nhìn về đổi mới tiểu thuyết chiến tranh” đăng trên website của Viện
Văn học (PGS. TS Tôn Phƣơng Lan); “Tiểu thuyết về đề tài chiến tranh sau
năm 1975 và những thành tựu nghệ thuật bị bỏ lỡ” (TS Nguyễn Phƣợng), “Ý
thức cách tân trong tiểu thuyết Việt Nam sau 1975” (PGS. TS Nguyễn Bích
Thu) in trong Văn học Việt Nam sau 1975 – Những vấn đề nghiên cứu và
giảng dạy.
Vấn đề quan niệm con ngƣời trong văn xuôi thời kỳ đổi mới là một đề tài khá
quen thuộc của các luận văn, luận án văn học qua các đề tài khái quát nhƣ đề tài
chiến tranh, đề tài số phận con ngƣời, hay rộng hơn là quan niệm về con ngƣời.
Trong luận án Con người trong tiểu thuyết Việt Nam thời kỳ đổi mới, Nguyễn
Thị Kim Tiến đã khái quát những cách tân, đổi mới của tiểu thuyết Việt Nam
thời kỳ đổi mới trong việc thể hiện con ngƣời. Cụ thể hơn, ở chƣơng 2: Hình
tượng con người trong tiểu thuyết thời kỳ đổi mới, tác giả đã phân chia sự thể
hiện ấy qua các hình tƣợng nhƣ con ngƣời dƣới góc nhìn bản chất xã hội, con
ngƣời dƣới góc nhìn loại hình văn học,… Tác giả đã soi chiếu nhân vật ngƣời
lính trong nhiều chiều không gian, nhiều hoàn cảnh, cả thế giới tâm linh để thấy
sự phức tạp, phong phú cũng nhƣ sự méo mó, bi kịch của tính cách và số phận.
Trong luận án Tiểu thuyết về chiến tranh trong văn học Việt Nam sau 1975 –
Những khuynh hướng và sự đổi mới nghệ thuật, tác giả Nguyễn Thị Thanh đã
xác định những khuynh hƣớng chính của tiểu thuyết có đề tài chiến tranh sau
năm 1975. Với luận án này, Nguyễn Thị Thanh đã đi sâu vào tìm hiểu cách biểu
hiện về chiến tranh của tiểu thuyết sau năm 1975, so sánh tƣơng quan với tiểu
thuyết trƣớc 1975 để thấy sự khác biệt và đổi mới về cả quan niệm và nghệ
thuật. Tác giả Nguyễn Thị Thanh nhận định tiểu thuyết thời kỳ đổi mới “hướng
tới miêu tả những con người tích cực tham gia vào các cuộc chiến tranh giải
phóng dân tộc. Thuật ngữ nhân vật anh hùng lưỡng diện mà chúng tui sử dụng ở
đây có tính chất phân biệt với kiểu anh hùng nhất phiến từng xuất hiện trong tiểu
thuyết về chiến tranh trước 1975. Đây là kiểu nhân vật anh hùng trong chiến

Do Drive thay đổi chính sách, nên một số link cũ yêu cầu duyệt download. các bạn chỉ cần làm theo hướng dẫn.
Password giải nén nếu cần: ket-noi.com | Bấm trực tiếp vào Link để tải: