Link tải miễn phí Luận văn: Biến đổi gia đình người Dao quần trắng ở Xã Tân Hương, Huyện Yên Bình, Tỉnh Yên Bái. Luận văn ThS. Dân tộc học: 60 22 70
Nhà xuất bản: Trường Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn
Đại học Quốc gia Hà Nội
Ngày: 2013
Chủ đề: Dân tộc học
Gia đình
Người Dao
Miêu tả: Electronic Resources
Luận văn ThS. Dân tộc học -- Trường Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn, 2013
MỞ ĐẦU 1
1. Tính cấp thiết của đề tài 1
2. Mục đích nghiên cứu 2
3. Đối tượng, phạm vi nghiên cứu 2
4. Nguồn tài liệu và giả thiết khoa học 3
5. Đóng góp của luận văn 3
6. Cấu trúc luận văn 4
CHƢƠNG 1: TỔNG QUAN VỀ TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU,
CƠ SỞ LÝ THUYẾT VÀ PHƢƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU
5
1.1. Tổng quan về tình hình nghiên cứu 5
1.1.1. Những nghiên cứu về gia đình và biến đổi gia đình 5
1.1.2. Những nghiên cứu về người Dao và nhóm Dao Quần Trắng 8
1.2. Cơ sở lý thuyết và phƣơng pháp nghiên cứu 9
1.2.1. Một số khái niệm sử dụng trong luận văn 9
1.2.2. Một số hướng tiếp cận lý thuyết 12
1.2.3. Phương pháp nghiên cứu 15
Tiểu kết chƣơng 1 176
CHƢƠNG 2: NGƢỜI DAO QUẦN TRẮNG
VÀ GIA ĐÌNH TRUYỀN THỐNG CỦA HỌ
18
2.1. Khái quát về địa bàn nghiên cứu 18
2.1.1. Địa bàn nghiên cứu: Xã Tân Hương, huyện Yên Bình, tỉnh Yên Bái 18
2.1.2. Giới thiệu về người Dao Quần Trắng ở huyện Yên Bình, tỉnh Yên
Bái
21
2.2. Gia đình truyền thống của ngƣời Dao Quần Trắng 28
2.2.1. Phân loại gia đình 28
2.2.2. Loại hình gia đình truyền thống của người Dao Quần Trắng 29
Tiểu kết chƣơng 2 31
CHƢƠNG 3: BIẾN ĐỔI CẤU TRÚC, CHỨC NĂNG
VÀ MỐI QUAN HỆ GIA ĐÌNH TRƢỚC VÀ SAU ĐỔI MỚI
33
3.1. Biến đổi cấu trúc gia đình 33
3.1.1. Cấu trúc (quan hệ) hôn nhân 33
3.1.2. Cấu trúc gia đình theo số khẩu (quy mô) 40
3.1.3. Cấu trúc gia đình theo thế hệ 42
3.2. Biến đổi chức năng gia đình 44
3.2.1. Chức năng tái sản xuất con người 44
3.2.2. Chức năng kinh tế 49
3.2.3. Chức năng giáo dục 53
Ket-noi.com kho tai lieu mien phi Ket-noi.com kho tai lieu mien phi7
3.3. Biến đổi mối quan hệ trong gia đình 58
3.3.1. Trong quan hệ vợ chồng (quan hệ ngang) 58
3.3.2. Trong quan hệ giữa các thế hệ (quan hệ dọc) 59
3.4. Tác động của biến đổi cấu trúc, chức năng, mối quan hệ gia đình
đến đời sống gia đình và xã hội
62
Tiểu kết chƣơng 3 64
CHƢƠNG 4: BIẾN ĐỔI CÁC PHONG TỤC, NGHI LỄ
TRONG CHU KỲ ĐỜI NGƢỜI TRƢỚC VÀ SAU ĐỔI MỚI
66
4.1. Biến đổi các phong tục, nghi lễ trong sinh đẻ và nuôi con 66
4.1.1. Các phong tục, nghi lễ trong sinh đẻ và nuôi con trước Đổi mới 66
4.1.2. Biến đổi các phong tục, nghi lễ trong sinh đẻ và nuôi con 69
4.2. Biến đổi các phong tục, nghi lễ trong lễ cấp sắc 72
4.2.1. Các phong tục, nghi lễ trong lễ cấp sắc trước Đổi mới 72
4.2.2. Biến đổi các phong tục, nghi lễ trong lễ cấp sắc 77
4.3. Biến đổi các phong tục, nghi lễ trong cƣới xin 80
4.3.1. Các phong tục nghi lễ trong cưới xin trước Đổi mới 80
4.3.2. Biến đổi các phong tục, nghi lễ trong cưới xin 86
4.4. Biến đổi các phong tục, nghi lễ trong ma chay 89
4.4.1. Các phong tục, nghi lễ trong ma chay trước Đổi mới 89
4.4.2. Biến đổi các phong tục, nghi lễ trong ma chay 958
4.5. Tác động của biến đổi các phong tục, nghi lễ trong chu kỳ đời
ngƣời đến đời sống gia đình và xã hội
97
Tiểu kết chƣơng 4 99
KẾT LUẬN 100
TÀI LIỆU THAM KHẢO 104
PHỤ LỤC 108
1 Địa bàn nghiên cứu 109
2 Bản đồ tỉnh Yên Bái 110
3 Phiếu thu thập thông tin 111
4 Một số hình ảnh 118
Ket-noi.com kho tai lieu mien phi Ket-noi.com kho tai lieu mien phi9
MỞ ĐẦU
1. Tính cấp thiết của đề tài
Trong đời sống các tộc người nước ta, gia đình là tế bào cơ bản của xã hội,
giữ vai trò hạt nhân trong cấu trúc xã hội và có chức năng rất quan trọng. Bức
tranh gia đình phản ánh sự đa dạng của thiết chế và trình độ xã hội ở các dân tộc.
Gia đình có lịch sử từ rất sớm và đã trải qua một quá trình phát triển lâu
dài. Thực tế, gia đình có sự ảnh hưởng và những tác động mạnh mẽ đến xã hội.
Về phương diện văn hóa tộc người, gia đình có thể được coi như xã hội tộc
người thu nhỏ, đồng thời chịu sự ràng buộc bởi điều kiện văn hóa xã hội của đời
sống tộc người. Vì vậy, gia đình là thiết chế quan trọng bảo tồn và phát huy văn
hóa tộc người.
Với tư cách là tế bào, là thiết chế cơ bản của xã hội, gia đình luôn giữ vai
trò quan trọng trong đời sống của mỗi cá nhân, cộng đồng và tộc người cũng
như sự phát triển của xã hội. Nhận thức về vị trí, vai trò của gia đình, Đại hội đại
biểu toàn quốc lần thứ X của Đảng Cộng sản Việt Nam đã khẳng định: “Gia
đình là môi trường quan trọng để hình thành, nuôi dưỡng và giáo dục nhân cách
con người, bảo tồn và phát huy văn hóa truyền thống tốt đẹp, tạo nguồn nhân lực
phục vụ sự nghiệp xây dựng và bảo vệ Tổ quốc” [5, tr 67].
Cùng với những bước chuyển mình rõ rệt trong đời sống kinh tế - văn hóa -
xã hội của đất nước trong thời kỳ Đổi mới, gia đình các dân tộc Việt Nam, đặc
biệt là gia đình của các dân tộc thiểu số trong đó có nhóm Dao Quần Trắng ở
tỉnh Yên Bái đã và đang có những bước biến đổi mạnh mẽ. Chính sự phát triển
kinh tế - xã hội trong gần ba thập kỷ qua đã có tác động nhiều chiều đến đời
sống văn hoá - xã hội của người Dao Quần Trắng, trong đó có gia đình. Thiết
chế gia đình của đồng bào đã có những biến đổi quan trọng cả về cấu trúc, chức
năng, đặc điểm sinh hoạt và lối sống so với truyền thống. Những thay đổi đó đã
tạo ra một diện mạo mới về gia đình của người Dao Quần Trắng ở tỉnh Yên Bái,
đồng thời tác động lên văn hóa và lối sống của cộng đồng cư dân này. Bên cạnh
sự biến đổi trên các lĩnh vực khác nhau của đời sống xã hội, những thay đổi của
gia đình người Dao Quần Trắng với tư cách là tế bào và thiết chế cơ bản của
cộng đồng đã diễn ra sự tương tác giữa truyền thống và hiện đại, văn hóa và phát
triển. Đó chính là hình ảnh thu nhỏ nhưng hết sức sinh động của quá trình biến
đổi và phát triển văn hóa tộc người từ mấy thập kỷ nay ở miền núi Việt Nam.10
Vì vậy, việc nghiên cứu những khía cạnh trong biến đổi của gia đình người
Dao Quần Trắng được đặt ra như một nhiệm vụ cấp thiết, có ý nghĩa quan trọng
về cả lý luận và thực tiễn trong việc bảo lưu và phát triển các giá trị văn hoá
truyền thống tộc người nói chung, phát huy những giá trị của gia đình nói riêng
trong việc xây dựng gia đình văn hóa ở nông thôn miền núi. Hơn nữa, nghiên
cứu về chủ đề này sẽ góp phần làm cơ sở cho các chủ trương, chính sách phát
triển của Đảng và Nhà nước đối với vùng dân tộc miền núi trong thời gian tới,
thiết thực góp phần vào công cuộc phát triển cộng đồng người Dao Quần Trắng
và các dân tộc nước ta.
Cho đến nay, mặc dù đã có một số công trình nghiên cứu về người Dao nói
chung, về gia đình người Dao nói riêng nhưng chưa có một công trình chuyên
khảo về biến đổi gia đình của người Dao Quần Trắng ở một địa phương cụ thể.
Với ý nghĩa đó, tui quyết định chọn đề tài: “Biến đổi gia đình người Dao Quần
Trắng ở xã Tân Hương, huyện Yên Bình, tỉnh Yên Bái” làm đề tài luận văn
thạc sĩ dân tộc học của mình.
2. Mục đích nghiên cứu
1. Tìm hiểu cấu trúc, chức năng, các mối quan hệ và một số nghi lễ trong
gia đình truyền thống của người Dao Quần Trắng.
2. Chỉ ra sự biến đổi của gia đình trên các phương diện chính là cấu trúc,
chức năng, mối quan hệ gia đình và các phong tục, nghi lễ có liên quan đến chu
kỳ đời người.
3. Phân tích và đánh giá những biến đổi của gia đình người Dao Quần
Trắng từ Đổi mới đến nay.
4. Lý giải những nguyên nhân của sự biến đổi và chỉ ra xu hướng biến đổi
của gia đình người Dao Quần Trắng hiện nay.
3. Đối tƣợng, phạm vi nghiên cứu
3.1. Đối tượng nghiên cứu
Đối tượng nghiên cứu của đề tài là sự biến đổi gia đình của người Dao
Quần Trắng ở xã Tân Hương, huyện Yên Bình, tỉnh Yên Bái trước và sau thời
kỳ Đổi mới.
3.2. Phạm vi và địa bàn nghiên cứu
Phạm vi nội dung của luận văn tập trung vào nghiên cứu những vấn đề về
truyền thống và biến đổi trong gia đình của nhóm Dao Quần Trắng tại địa bàn
nói trên. Bên cạnh đó, luận văn có so sánh đối chiếu vấn đề nghiên cứu với một
số địa phương khác. Do biến đổi gia đình là mảng đề tài rộng lớn gồm nhiều nội
dung nên trong khuôn khổ luận văn này, tập trung vào tìm hiểu một số nội dung
Ket-noi.com kho tai lieu mien phi Ket-noi.com kho tai lieu mien phi11
cơ bản của biến đổi gia đình về cấu trúc, chức năng, mối quan hệ và một số nghi
lễ cơ bản trong gia đình.
Về phạm vi thời gian, chúng tui chủ yếu tập trung vào những biến đổi của
gia đình ở hai giai đoạn trước và sau Đổi mới.
Địa bàn nghiên cứu mà chúng tui chọn là xã Tân Hương, huyện Yên Bình,
tỉnh Yên Bái. Tân Hương là xã đặc biệt khó khăn (xã khu vực III) của huyện
Yên Bình và cũng là một trong những xã tập trung đông người Dao Quần Trắng.
4. Nguồn tài liệu và giả thiết khoa học
4.1. Nguồn tài liệu
Nguồn tài liệu chủ yếu được sử dụng trong luận văn là tài liệu điền dã được
thu thập qua các đợt khảo sát tại địa bàn nghiên cứu. Chúng tui đã tiến hành
khảo sát tại địa bàn làm hai đợt. Đợt 1, từ tháng 01 đến tháng 3 năm 2013; đợt 2,
tháng 5 năm 2013.
Bên cạnh đó, luận văn còn sử dụng các công trình nghiên cứu, các bài viết
về người Dao, về gia đình và biến đổi gia đình của các học giả đã được xuất bản
bao gồm sách, báo, tạp chí, thông báo khoa học, báo cáo khoa học, các luận án,
luận văn, khóa luận của chuyên ngành nhân học/dân tộc học cũng như các số
liệu thống kê, báo cáo tổng kết về kinh tế - văn hoá - xã hội của xã Tân Hương,
huyện Yên Bình và tỉnh Yên Bái.
4.2. Giả thiết nghiên cứu
Với đề tài này, chúng tui xác định một số giả thiết làm cơ sở cho việc nhận
thức, đánh giá vấn đề cũng như quá trình quan sát, thu thập thông tin tại địa bàn,
cụ thể như sau:
Dưới tác động của biến đổi kinh tế - xã hội từ khi Đổi mới đến nay, gia
đình người Dao Quần Trắng tại xã Tân Hương, huyện Yên Bình, tỉnh Yên Bái
đang có sự biến đổi mạnh mẽ trên nhiều phương diện.
Tuy có sự biến đổi mạnh mẽ, nhiều yếu tố của gia đình truyền thống mất đi,
một số yếu tố mới được khẳng định. Song, không vì thế mà mà gia đình mất đi
vai trò của của nó với tư cách là một thiết chế xã hội quan trọng cả trong phạm
vi bản làng và xã hội tộc người.
Sự biến đổi của gia đình của người Dao Quần Trắng có tác động trở lại đến
nhiều mặt trong đời sống văn hóa xã hội của họ.
5. Đóng góp của luận văn
Luận văn là công trình đầu tiên nghiên cứu có tính hệ thống về biến đổi gia
đình người Dao Quần Trắng ở một địa bàn cụ thể. Nghiên cứu này có những
đóng góp sau đây:12
Trên cơ sở điền dã, luận văn góp phần bổ sung những tư liệu mới về biến
đổi gia đình qua nghiên cứu trường hợp xã Tân Hương, huyện Yên Bình, tỉnh
Yên Bái cho các nghiên cứu về gia đình của nhóm Dao Quần Trắng nói riêng,
người Dao ở nước ta nói chung.
Những phân tích nhân học/dân tộc học chủ yếu từ tư liệu thực địa của luận
văn đã làm rõ xu thế biến đổi của gia đình người Dao Quần Trắng trước sự tác
động của những nguyên nhân kinh tế - xã hội trong bối cảnh xã hội đang biến
đổi mạnh mẽ ở nước ta thời kỳ Đổi mới, CNH - HĐH.
Luận văn đã phân tích mối quan hệ biện chứng giữa truyền thống và biến
đổi của gia đình người Dao Quần Trắng ở địa phương về cấu trúc, chức năng,
mối quan hệ và một số nghi lễ tiêu biểu trong gia đình.
Nghiên cứu này góp phần phát huy các giá trị văn hoá truyền thống trong
sự thích ứng của gia đình trước sự biến đổi của xã hội nhằm xây dựng gia đình
văn hóa ở cơ sở.
6. Cấu trúc luận văn
Ngoài phần mở đầu, kết luận và phụ lục, nội dung chính của luận văn được
cấu trúc thành 4 chương:
Chương 1: Tổng quan về tình hình nghiên cứu, cơ sở lý thuyết và phương
pháp nghiên cứu
Chương 2: Người Dao Quần Trắng và gia đình truyền thống của họ
Chương 3: Biến đổi cấu trúc, chức năng, mối quan hệ gia đình trước và sau
Đổi mới
Chương 4: Biến đổi các phong tục, nghi lễ của chu kỳ đời người trong gia
đình trước và sau Đổi mới
Ket-noi.com kho tai lieu mien phi Ket-noi.com kho tai lieu mien phi13
Chƣơng 1
TỔNG QUAN VỀ TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU, CƠ SỞ LÝ THUYẾT VÀ
PHƢƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU
1.1. Tổng quan về tình hình nghiên cứu
1.1.1. Những nghiên cứu về gia đình và biến đổi gia đình
Cùng với gia đình, biến đổi gia đình là một hiện tượng xã hội phổ biến
trong suốt chiều dài lịch sử nhân loại, đặc biệt từ khi xã hội loài người chuyển từ
sản xuất nông nghiệp truyền thống sang xã hội công nghiệp. Biến đổi gia đình là
một đề tài có sức hấp dẫn lớn nên đã được nhiều ngành khoa học quan tâm
nghiên cứu ở các góc độ tiếp cận khác nhau như xã hội học, dân tộc học/nhân
học, tâm lý học… Nhiều thập kỷ đã qua, những khía cạnh của biến đổi gia đình
như cấu trúc, chức năng hay các mối quan hệ trong gia đình đã được tìm tòi,
phát hiện và công bố trên các phương tiện thông tin đại chúng, các ấn phẩm
khoa học.
Một trong những công trình nổi tiếng bàn về gia đình là tác phẩm “Nguồn
gốc của gia đình, của chế độ tư hữu và của nhà nước” (1884) của F. Engels.
Dựa trên các kết quả nghiên cứu của nhà dân tộc học H. Morgan và quan điểm
duy vật, F. Engels đã phân tích lịch sử nhân loại ở giai đoạn sớm, luận chứng
quá trình tan rã của chế độ công xã nguyên thủy và quá trình hình thành xã hội
có giai cấp dựa trên chế độ sở hữu tư nhân. Trong tác phẩm này, F. Engels đã
dành cả một chương (chương hai) để phân tích về gia đình. Bắt đầu bằng việc
nghiên cứu nguồn gốc của gia đình trong sự vận động khách quan của quá trình
phát triển gia đình từ chế độ quần hôn đến gia đình một vợ một chồng. Ông đã
đề cập đến các loại hình gia đình trong lịch sử, các thiết chế hôn nhân và giải
thích sự phát triển của các quan hệ gia đình trong các hình thái kinh tế - xã hội
khác nhau. F. Engels khẳng định, gia đình là sản phẩm của lịch sử và nó tác
động tích cực đến tiến trình xã hội. Theo ông, gia đình là một “khái niệm động”,
thường xuyên có sự biến đổi về quy mô, kết cấu và chức năng theo diễn trình
lịch sử. Có thể nói đây là một tác phẩm kinh điển chứa đựng những lý luận cơ
bản về gia đình của chủ nghĩa Mác.
Sau đó, những công trình nghiên cứu đáng kể về biến đổi gia đình đã xuất
hiện ngay từ những năm 50 – 60 của thế kỷ XX gắn liền với tên tuổi của các nhà
nhân học/xã hội học hàng đầu phương Tây như Talcott Pasons, G.P. Murdock,
Wiliam Goode…
Theo nhà nghiên cứu Mai Huy Bích, William Goode là một trong những14
nhà nhân học/xã hội học với những nghiên cứu về biến đổi gia đình được đánh
giá cao, tiêu biểu là công trình “Cách mạng thế giới và những hình mẫu gia
đình” (1963). Trong cuốn sách này, ông đã tìm hiểu gia đình trong xã hội công
nghiệp hóa và cho rằng dưới tác động của công nghiệp hóa các mẫu hình gia
đình đều thay đổi theo hướng trở lên giống nhau và giống với gia đình phương
Tây. Đó là mẫu hình “gia đình vợ chồng” mà ở đó ít có quan hệ với họ hàng nội
ngoại, cá nhân ít phụ thuộc vào gia đình và được mở rộng quyền tự do. Xã hội
công nghiệp đã giải phóng con người vì nó tạo ra một mô hình gia đình tự do và
bình đẳng hơn các xã hội trước đó.
Sau Talcott Pasons và Wiliam Goode, các nhà nhân học Emily A.Schultz
và Rober H. Lavanda cũng có những nghiên cứu về gia đình được công bố.
Trong cuốn “Nhân học – một quan điểm về tình trạng nhân sinh” (2001), ở các
chương XVIII – Thân tộc và chương XIX – Hôn nhân và gia đình, hai tác giả
này đã đề cập đến những vấn đề cơ bản trong nghiên cứu nhân học về gia đình
như các kiểu hôn nhân, các loại hình gia đình, cấu trúc gia đình và biến đổi gia
đình theo thời gian.
Nhìn lại tình hình nghiên cứu ở Việt Nam, những nghiên cứu về biến đổi
gia đình xuất hiện nhiều từ những năm 90 của thế kỷ XX trở lại đây với những
nhà nghiên cứu tiêu biểu Mai Huy Bích, Nguyễn Linh Khiếu, Lê Ngọc Văn, Vũ
Tuấn Huy, Khuất Thu Hồng… Cho đến nay đã có số lượng lớn công trình
nghiên cứu, sách, bài viết, các hội nghị và hội thảo về chủ đề này được công bố
trên các phương tiện thông tin đại chúng. Có thể kể đến một số công trình tiêu
biểu sau:
Trong hàng loạt các ấn phẩm đã xuất bản, đáng chú ý hơn cả, có một công
trình mang tính hệ thống lý luận và thực tiễn về vấn đề gia đình và biến đổi gia
đình ở nước ta là chuyên khảo “Gia đình và biến đổi gia đình ở Việt Nam” của
tác giả Lê Ngọc Văn (2011). Tác phẩm này được kết cấu thành ba phần lớn.
Phần thứ nhất, tác giả giới thiệu những vấn đề lý luận về gia đình và biến
đổi gia đình1.
Phần thứ hai đề cập đến thực trạng biến đổi gia đình ở Việt Nam, trong đó
tác giả tập trung làm rõ sự biến đổi về chức năng, cấu trúc của gia đình.
1 Phần này gồm ba chương dựng nên “nền móng lý luận khá vững chắc” về gia đình và biến đổi gia đình. Nhiều
khái niệm then chốt như gia đình, văn hóa gia đình và biến đổi gia đình cùng với những nhân tố và quá trình ảnh
hưởng đến biến đổi gia đình như công nghiệp hóa, toàn cầu hóa, chính sách pháp luật của Nhà nước về gia đình
được giới thiệu và làm rõ. Những quan điểm lý thuyết cơ bản dùng đề nghiên cứu gia đình cũng được giới thiệu
và phân tích
Ket-noi.com kho tai lieu mien phi Ket-noi.com kho tai lieu mien phi15
Phần thứ ba đề cập đến các quan điểm và giải pháp chính sách về những
vấn đề đặt ra từ sự biến đổi của gia đình Việt Nam hiện nay. Trong phần này, tác
giả chỉ ra những vấn đề mới đặt ra từ sự biến đổi các chức năng của gia đình và
cấu trúc của gia đình. Trên cơ sở đó, tác giả đưa ra năm nhóm giải pháp kiến
nghị chủ yếu xây dựng gia đình Việt Nam thời kỳ công nghiệp hóa và hội nhập
quốc tế. Bên cạnh việc khái quát và hệ thống những vấn đề cơ bản của gia đình
và biến đổi gia đình ở Việt Nam hiện nay, tác giả đưa ra gợi ý cho những nghiên
cứu về gia đình và biến đổi gia đình. Song, cuốn sách chủ yếu dừng lại ở việc
nghiên cứu về biến đổi gia đình ở khu vực đồng bằng và đô thị mà chưa đề cập
nhiều đến gia đình của các dân tộc thiểu số ở khu vực miền núi.
Tiếp theo, công trình nghiên cứu “Sự biến đổi và liên tục của gia đình nông
thôn Việt Nam: những vấn đề đặt ra trong nghiên cứu thử nghiệm ở Yên Bái”
của Vũ Tuấn Huy và cộng sự dựa trên kết quả nghiên cứu liên ngành khá toàn
diện về biến đổi gia đình nông thôn các dân tộc từ khảo sát thực địa tại Yên Bái.
Đây là một nghiên cứu như tác giả đã chỉ rõ là thuộc dự án của nhóm “Micro”
gồm sự liên kết của bốn cơ quan chuyên ngành: Viện Xã hội học, viện Dân tộc
học, Trung tâm Địa lý nhân văn và Trung tâm nghiên cứu Gia đình và Phụ nữ
nhằm xác định các vấn đề và phương pháp nghiên cứu liên ngành. Nghiên cứu
này đã chỉ ra rằng, trong thời kỳ đổi mới, đời sống gia đình đã có nhiều thay đổi.
Chẳng hạn, nếu như trước đây, hôn nhân chỉ diễn ra ở nội bộ tộc người thì hiện
nay đã mở ra với các tộc người khác. Trong đời sống thường ngày, vị trí của
người phụ nữ đã được nâng lên, quyền bình đẳng được tôn trọng và người phụ
nữ có điều kiện hơn để tham gia vào các công việc bên ngoài gia đình. Mỗi gia
đình sẵn sàng thay đổi và hình thành chiến lược sống mới để thích nghi với điều
kiện xã hội mới v.v…
Bên cạnh đó, Vũ Tuấn Huy còn có bài viết chuyên khảo “Những khía cạnh
của sự biến đổi gia đình” in trong sách “Những nghiên cứu Xã hội học về gia
đình” (1996) do Tương Lai chủ biên. Thông qua phân tích các khía cạnh như
những vấn đề về hôn nhân và những quan hệ trong đời sống gia đình, nghiên
cứu này đã chỉ ra rằng, gia đình Việt Nam đã và đang biến đổi dưới sự tác động
của những biến đổi xã hội và giao lưu văn hóa, sự biến đổi đó không tách rời
hoàn toàn với những đặc trưng của gia đình truyền thống Việt Nam, mà là một
sự điều chỉnh, thích nghi với những hoàn cảnh và điều kiện xã hội mới. Tác giả
cũng cho rằng, hiện đại hóa, công nghiệp hóa, đô thị hóa và các quá trình dân số
là những yếu tố tác động đến đời sống gia đình. Tuy nhiên, những yếu tố này16
vẫn chưa đủ mạnh để tạo ra những biến đổi căn bản trong mô hình nơi ở và các
quan hệ thân tộc.
Gần đây, Hội thảo “Gia đình Việt Nam trong bối cảnh công nghiệp hóa và
hội nhập” do Viện Gia đình và Giới tổ chức vào ngày 26/3/2012 tại Hà Nội là
một trong những diễn đàn lớn thu hút nhiều nhà khoa học nghiên cứu về gia
đình2. Hội thảo đã đề cập và làm rõ nhiều khía cạnh của gia đình trong đó có
biến đổi gia đình do tác động của công nghiệp hóa và hội nhập.
Mặt khác, gia đình và biến đổi gia đình ở các dân tộc Việt Nam cũng là chủ
đề được nhiều luận văn, luận án chọn làm đề tài nghiên cứu. Gần đây nhất, luận
văn thạc sĩ Lịch sử, chuyên ngành Dân tộc học của tác giả Hoàng Phương Mai
với tên đề tài “Gia đình người Sán Dìu ở xã Ninh Lai huyện Sơn Dương, tỉnh
Tuyên Quang - truyền thống và biến đổi” (2011) là một nghiên cứu về biến đổi
gia đình của một tộc người ở một địa phương cụ thể. Luận văn đã đề cập đến các
khía cạnh trong gia đình truyền thống và chỉ ra những biến đổi trong gia đình
của người Sán Dìu trên các phương diện như quy mô, cấu trúc, chức năng, mối
quan hệ và các nghi lễ trong gia đình, đồng thời cũng làm rõ các nguyên nhân
dẫn đến sự biến đổi trong gia đình.
Nhìn chung, trong các công trình nghiên cứu về biến đổi gia đình ở nước ta
mấy thập kỷ nay, chúng ta thấy rằng chưa có nhiều những nghiên cứu chuyên
sâu về biến đổi gia đình của các dân tộc, nhất là ở một tộc người tại một địa
phương cụ thể.
1.1.2. Những nghiên cứu về người Dao và nhóm Dao Quần Trắng
Cho đến nay, người Dao là một trong những tộc người nhận được nhiều
quan tâm nghiên cứu dân tộc học/nhân học ở Việt Nam của các nhà khoa học tên
tuổi như Bế Viết Đẳng, Nguyễn Khắc Tụng, Trần Quốc Vượng, Phan Hữu Dật,
Lê Sỹ Giáo, Nguyễn Đình Khoa, Phạm Quang Hoan, Nguyễn Ngọc Thanh,
Vương Xuân Tình, Lý Hành Sơn… Trong số đó, các tác giả đã đề cập đến hầu
hết các lĩnh vực từ nguồn gốc lịch sử đến đời sống kinh tế, văn hóa, xã hội, ngôn
ngữ v.v… của cộng đồng cư dân này. Những công trình trên đã đem đến cái
nhìn khá tổng quát về dân tộc Dao ở Việt Nam. Tuy vậy, chỉ có một số công
trình đề cập đến người Dao Quần Trắng.
Từ rất sớm, nhóm tác giả Bế Viết Đẳng, Nguyễn Khắc Tụng, Nông Trung,
Nguyễn Nam Tiến đã xuất bản công trình nghiên cứu khái quát về “Người Dao
2 Có 40 tham luận được trình bày chia làm bốn chủ đề: Những vấn đề chung về gia đình; tính đa dạng của gia
đình; mối quan hệ gia đình; giá trị gia đình.
Ket-noi.com kho tai lieu mien phi Ket-noi.com kho tai lieu mien phi17
ở Việt Nam” (1971). Có thể nói, cho đến nay đây vẫn là công trình phản ánh
toàn diện và đầy đủ nhất về người Dao ở Việt Nam. Trên cơ sở các tài liệu điền
dã, các tác giả đã khái quát về nguồn gốc lịch sử, tên gọi, địa bàn cư trú, các đặc
trưng sinh hoạt kinh tế - xã hội…và những chuyển đổi trong đời sống của dân
tộc Dao từ sau cách mạng tháng Tám 1945. Trong công trình này, nhóm Dao
Quần Trắng nước ta đã được các tác giả đề cập đến ở một số nội dung (tuy còn
sơ lược).
Những nghiên cứu chuyên sâu trên nhiều khía cạnh đời sống xã hội tộc
người về người Dao ở nước ta đã được công bố trong cuộc Hội thảo ở tầm quốc
gia do Trung tâm Khoa học xã hội & Nhân văn quốc gia tổ chức năm 1995 với
chủ đề “Sự phát triển văn hóa xã hội của người Dao: Hiện tại và tương lai”.
Kỷ yếu hội thảo khoa học quan trọng này đã được xuất bản năm 1998, trong đó
tập hợp nhiều nghiên cứu sâu về dân tộc Dao. Những tham luận tại hội thảo đã
làm sáng tỏ nhiều vấn đề về đặc điểm dân tộc, sự phát triển kinh tế - xã hội và
biến đổi văn hóa của dân tộc Dao. Tại hội thảo này, có một số bài viết dưới
nhiều góc độ đã đi sâu nghiên cứu về nhóm Dao Quần Trắng.
Bên cạnh đó, còn có một số công trình và bài viết về người Dao Quần
Trắng ở một số địa phương như “Các dân tộc thiểu số ở Tuyên Quang” của Hà
Văn Viễn và Hà Văn Phụng (1972); “Một sinh hoạt văn hóa lễ hội của người
Dao Họ ở Lào Cai” của Lê Hồng Lý (1997); “Ứng xử của người Dao Họ (Dao
Quần Trắng) ở Lào Cai với nguồn nước” của Trần Hữu Sơn (2008); “Thầy
Shaman người Dao Họ ở Lào Cai (Nghiên cứu trường hợp ông Bàn Văn Xiêm)”
của Phạm Văn Dương (2009) v.v …và một số bài báo giới thiệu về một số
phong tục tập quán đặc sắc của người Dao Quần Trắng.
Tựu trung lại, những công trình đề cập đến người Dao Quần Trắng ở nước
ta còn rất sơ lược và tản mạn, hay chỉ khảo cứu ở một khía cạnh cụ thể. Đặc
biệt, chưa có công trình nào nghiên cứu về biến đổi gia đình của người Dao
Quần Trắng ở huyện Yên Bình, tỉnh Yên Bái. Chính vì vậy, nghiên cứu của
chúng tui nhằm bổ sung vào vấn đề còn bỏ ngỏ này.
1.2. Cơ sở lý thuyết và phƣơng pháp nghiên cứu
1.2.1. Một số khái niệm sử dụng trong luận văn
Để thống nhất nội dung của một số thuật ngữ sử dụng trong luận văn,
chúng tui xin đưa ra một số khái niệm chính như sau:
1.2.1.1. Khái niệm gia đình
Như đã đề cập ở trên, cho đến nay, trong các nghiên cứu khoa học trên thế
Thứ hai, trong lễ cấp sắc và ma chay. Có lẽ, đây là hai lĩnh vực mang nhiều
hủ tục năng nề và tốn kém nhất trong các nghi lễ. Ngày nay, đồng bào vẫn tổ
chức lễ cấp sắc và đám chay theo đúng truyền thống của dân tộc nhưng những
thủ tục rườm rà, tốn kém và những nghi lễ mang tính chất mê tín dị đoan đã và
đang được dẹp bỏ. Một lần tổ chức cấp sắc có thể làm cho nhiều người nên đại
tất cả các nam giới đều được cấp sắc trước khi xây dựng gia đình và hiện nay
không còn người khi chết đi vẫn không được cấp sắc. Điều này đã tạo không khí
vui tươi, phấn khởi cho gia đình và bản thân những người được cấp sắc. Bên
cạnh đó, lễ chay cũng được rút ngắn về thời gian, hạn chế một số lễ vật tốn kém
đã tạo điều kiện cho các gia đình đặc biệt là các gia đình cùng kiệt vẫn có thể tổ
chức đám chay cho người thân. Ngày nay, không còn những gia đình phải chịu
gánh nặng tâm lý là suốt đời vẫn chưa tổ chức được đám chay cho người quá cố.
Cùng với việc hạn chế các nghi lễ phức tạp và tốn kém, hiện nay những gia
đình có tổ chức đám chay thì thường kết hợp tổ chức lễ cấp sắc cho con em
trong gia đình và dòng họ đến tuổi. Sự kết hợp này một mặt giảm được chi phí
do có sự đóng góp của nhiều gia đình một mặt lại tạo không khí đoàn kết trong
họ hàng.
Ba là, trong cưới xin. Trai gái được tự do tìm hiểu, yêu đương và lựa chọn
bạn đời cho mình. Đồng bào đã làm quen và thực hiện việc kết hôn theo đúng
quy định của Luật Hôn nhân và gia đình (kết hôn đúng độ tuổi, đăng kí kết hôn
tại chính quyền trước khi làm lễ cưới). Hiện tượng thách cưới vẫn còn nhưng
tính chất gả bán trong hôn nhân không còn nặng nề nữa mà tính chất xây dựng
gia đình hạnh phúc ngày càng phổ biến. Bên cạnh đó, việc tổ chức đám cưới gọn
nhẹ, tiết kiệm theo đời sống mới vừa giảm bớt gánh nặng về kinh tế, thời gian,
công sức cho gia đình và các cặp vợ chồng.
Bên cạnh những mặt tích cực trên, sự biến đổi các phong tục, nghi lễ trong
chu kỳ đời người theo hướng đơn giản sẽ làm cho nhiều phong tục, tập quán
đứng trước nguy cơ mai một, lãng quên và tất yếu đời sống văn hóa của đồng
bào sẽ dần đi vào cảnh “ cùng kiệt nàn”.
Như vậy, sự biến đổi các phong tục nghi lễ trong chu kỳ đời người đã tác
Ket-noi.com kho tai lieu mien phi Ket-noi.com kho tai lieu mien phi107
động đến dời sống gia đình và xã hội trên cả hai phương diện tích cực và hạn
chế. Đây là vấn đề đặt ra đối với những nhà làm công tác quản lý văn hóa trong
việc giải quyết mối quan hệ giữa truyền thống với hiện đại.
Tiểu kết chƣơng 4
Các phong tục và nghi lễ trong chu kỳ đời người thể hiện cách ứng xử của
con người với con người và giữa con người với thế giới tự nhiên qua chiều dài
lịch sử của tộc người. Nó được trao truyền từ thế hệ này qua thế hệ khác và dần
trở thành các giá trị văn hóa. Trong quá trình lịch sử, cũng giống như các giá trị
văn hóa khác, các phong tục và nghi lễ trong chu kỳ đời người không phải là cái
nhất thành bất biến mà luôn có sự biến đổi cho phù hợp với cuộc sống hiện tại
trước sự tác động của điều kiện tự nhiên và các nhân tố xã hội. Tuy nhiên, sự
biến đổi này không phải giống nhau và theo một chiều nhất định mà nó phụ
thuộc vào từng hoàn cảnh lịch sử, cụ thể.
Từ khi Đổi mới cho đến nay, cùng với sự biến đổi mạnh mẽ của đời sống
kinh tế - xã hội. Các phong tục, nghi lễ trong chu kỳ đời người của nhóm Dao
Quần Trắng ở Tân Hương đã và đang có sự biến đổi mạnh mẽ. Quá trình biến
đổi này chính là sự “gạn đục khơi trong”, những yếu tố lạc hậu đang dần mất đi,
những yếu tố tiến bộ đang hình thành để phù hợp với đời sống mới.
Sự biến đổi này xuất phát từ nhiều những nguyên nhân như do sự phát
triển vượt bậc của đời sống kinh tế xã hội từ khi đổi mới làm cho đời sống và
trình độ dân trí được nâng lên. Bên cạnh đó là sự tác động không nhỏ từ các
cuộc vận động xây dựng đời sống văn hóa mới của Đảng và Nhà nước.
Những biến đổi đó, đến lượt mình lại có tác động trở lại đến đời sống gia
đình và xã hội trên cả hai mặt tích cực và tiêu cực.108
KẾT LUẬN
1. Biến đổi gia đình là một hiện tượng xã hội phổ biến trong suốt chiều
dài lịch sử nhân loại, đặc biệt từ khi xã hội loài người chuyển từ nền nông
nghiệp truyền thống sang xã hội công nghiệp thì sự biến đổi này trở nên ngày
càng sâu sắc. Biến đổi gia đình là một mảng để tài lớn và có sức hấp dẫn nên từ
lâu đã được nhiều ngành khoa học quan tâm nghiên cứu ở các góc độ tiếp cận
khác nhau như xã hội học, dân tộc học/nhân học, tâm lý học…Ở phương Tây,
mảng đề tài này đã được các nhà Nhân học/Xã hội học phương Tây quan tâm
nghiên cứu từ những năm 50 – 60 của thế kỷ XX. Những thành tựu trong
nghiên cứu biến đổi gia đình ở phương Tây gắn liền với tên tuổi của các nhà
Nhân học/Xã hội nhọc như Talcott Pasons, G.P. Murdock, Wiliam Goode…Ở
Việt Nam, mảng đề tài này vẫn còn tương đối mới mẻ nhưng trong khoảng hơn
20 năm trở lại đây đã có hàng chục cuộc hội thảo, hàng trăm cuốn sách và hàng
bài viết xung quanh vấn đề này. Điều đó cho thấy, biến đổi gia đình ở Việt Nam
không chỉ là mối quan tâm của các nhà nghiên cứu, những người làm chính sách
mà còn là mối quan tâm của toàn xã hội. Tuy nhiên, những công trình nghiên
cứu về biến đổi gia đình ở Việt Nam mới chỉ tập chung chủ yếu với gia đình
người Việt ở đô thị, đồng bằng, chưa có nhiều nghiên cứu ở địa về các dân tộc
thiểu số ở khu vực miền núi, đặc biệt là vùng sâu, vùng xa.
2. Dao Quần Trắng là tên gọi của một trong số các nhóm địa phương
(ngành) của người Dao. Hiện nay, họ cư trú ở một số tỉnh miền núi phía Bắc
nước ta như Hà Giang, Tuyên Quang, Lào Cai và Yên Bái. Xã Tân Hương,
huyện Yên Bình, tỉnh Yên Bái là một trong những điểm cư trú khá đông người
Dao Quần Trắng. Tại địa phương này, người Dao Quần Trắng ngoài tên tự nhận
là Kìm Mần (hay Kìm Mùn) có nghĩa là người ở rừng họ còn tự nhận là Mần
Khoe Pẹ hay Pẹ Mần có nghĩa là Dao Quần Trắng hay người Quần Trắng. Cho
đến nay, về vấn đề biến đổi gia đình của người Dao Quần Trắng hầu như chưa
có công trình nghiên cứu nào. Có chăng cũng chỉ là một số bài báo, bài phóng
sự phản ánh về một số khía cạnh trong đời sống gia đình và cộng đồng của họ
mà thôi.
Vì vậy, luận văn này tập trung tìm hiểu những nét cơ bản về sự biến đổi
gia đình của nhóm Dao Quần Trắng tại địa bàn nghiên cứu trước và từ khi Đổi
mới đến nay để thấy được thực trạng và xu hướng biến đổi trong gia đình của
nhóm Dao này.
Ket-noi.com kho tai lieu mien phi Ket-noi.com kho tai lieu mien phi109
3. Nguyên lý của chủ nghĩa duy vật biện chứng và chủ nghĩa duy vật lịch
sử được sử dụng để nhìn nhận, phân tích, đánh giá đề tài một cách khách quan.
Đây đồng thời cũng chính là phương pháp luận để vận dụng các phương pháp cụ
thể trong quá trình nghiên cứu. Luận văn cũng lựa chọn tiếp cận của lý thuyết
cấu trúc chức năng, lý thuyết biến đổi văn hóa và tiếp cận từ góc độ lịch sử - so
sánh. Trên cơ sở các hướng tiếp cận lý thuyết và các phương pháp nghiên cứu cụ
thể, chúng tui đi sâu tìm hiểu sự biến đổi gia đình trên hai nội dung chính là biến
đổi cấu trúc, chức năng, mối quan hệ gia đình và biến đổi các phong tục, nghi lễ
trong chu kỳ đời người.
4. Tìm hiểu về một số nét biến đổi trong gia đình người Dao Quần Trắng
ở xã Tân Hương, huyện Yên Bình, tỉnh Yên Bái, luận văn đã đi đến một số nhận
định sau.
4.1. Về biến đổi cấu trúc, chức năng và mối quan hệ trong gia đình
Trước đây, trong cộng đồng người Dao Quần Trắng thường tồn tại các
gia đình có quy mô lớn (số lượng thành viên đông, nhiều cặp vợ chồng và nhiều
thế hệ; Quan hệ hôn nhân mang tính gả bán, quyền quyết định hôn nhân do cha
mẹ, tuổi kết hôn sớm, không gian lựa chọn hôn nhân chủ yếu trong làng xã và
nội bộ tộc người. Dưới chế độ mới, đặc biệt là từ khi Đổi mới đến nay, quy mô
gia đình có xu hướng nhỏ đi (số lượng thành viên trong mỗi gia đình giảm đi),
xu hướng hạt nhân hóa gia đình có chiều hướng tăng lên (tỷ lệ gia đình nhiều thế
hệ và số lượng các cặp vợ chồng trong gia đình giảm đi), số lượng các gia đình
hai thế hệ (gồm cha mẹ và con cái chưa trưởng thành hay mới xây dựng gia
đình) chiếm ưu thế; Quyền quyết định hôn nhân đã thuộc về những người trong
cuộc trên cơ sở tham khảo ý kiến gia đình, tính chất gả bán trong hôn nhân
không còn nặng nề như xưa nữa. Tuổi kết hôn ngày càng được nâng cao và
không gian của sự lựa chọn hôn nhân được mở rộng đến các khu vực và tộc
người khác.
Về biến đổi chức năng của gia đình: Các chức năng cơ bản của gia đình là
sinh sản, giáo dục, kinh tế vẫn được duy trì nhưng trong từng chức năng có sự
thay đổi. Ngược lại với sự giảm sút của chức năng sinh sản (xây dựng gia đình
không chỉ với mục đích sinh con), chức năng giáo dục (giáo dục gia đình không
còn độc tôn) là sự duy trì, củng cố và phát triển chức năng kinh tế (gia đình tự
chủ trong sản xuất, sản xuất không dừng lại ở đáp ứng tiêu dùng trong gia đình
mà còn theo quy luật thị trường).
Về biến đổi mối quan hệ trong gia đình: Nếu như trước đây, người chủ gia
đình thường là đàn ông (người cha, người chồng) có quyền quyế
Do Drive thay đổi chính sách, nên một số link cũ yêu cầu duyệt download. các bạn chỉ cần làm theo hướng dẫn.
Password giải nén nếu cần: ket-noi.com | Bấm trực tiếp vào Link để tải:
Nhà xuất bản: Trường Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn
Đại học Quốc gia Hà Nội
Ngày: 2013
Chủ đề: Dân tộc học
Gia đình
Người Dao
Miêu tả: Electronic Resources
Luận văn ThS. Dân tộc học -- Trường Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn, 2013
MỞ ĐẦU 1
1. Tính cấp thiết của đề tài 1
2. Mục đích nghiên cứu 2
3. Đối tượng, phạm vi nghiên cứu 2
4. Nguồn tài liệu và giả thiết khoa học 3
5. Đóng góp của luận văn 3
6. Cấu trúc luận văn 4
CHƢƠNG 1: TỔNG QUAN VỀ TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU,
CƠ SỞ LÝ THUYẾT VÀ PHƢƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU
5
1.1. Tổng quan về tình hình nghiên cứu 5
1.1.1. Những nghiên cứu về gia đình và biến đổi gia đình 5
1.1.2. Những nghiên cứu về người Dao và nhóm Dao Quần Trắng 8
1.2. Cơ sở lý thuyết và phƣơng pháp nghiên cứu 9
1.2.1. Một số khái niệm sử dụng trong luận văn 9
1.2.2. Một số hướng tiếp cận lý thuyết 12
1.2.3. Phương pháp nghiên cứu 15
Tiểu kết chƣơng 1 176
CHƢƠNG 2: NGƢỜI DAO QUẦN TRẮNG
VÀ GIA ĐÌNH TRUYỀN THỐNG CỦA HỌ
18
2.1. Khái quát về địa bàn nghiên cứu 18
2.1.1. Địa bàn nghiên cứu: Xã Tân Hương, huyện Yên Bình, tỉnh Yên Bái 18
2.1.2. Giới thiệu về người Dao Quần Trắng ở huyện Yên Bình, tỉnh Yên
Bái
21
2.2. Gia đình truyền thống của ngƣời Dao Quần Trắng 28
2.2.1. Phân loại gia đình 28
2.2.2. Loại hình gia đình truyền thống của người Dao Quần Trắng 29
Tiểu kết chƣơng 2 31
CHƢƠNG 3: BIẾN ĐỔI CẤU TRÚC, CHỨC NĂNG
VÀ MỐI QUAN HỆ GIA ĐÌNH TRƢỚC VÀ SAU ĐỔI MỚI
33
3.1. Biến đổi cấu trúc gia đình 33
3.1.1. Cấu trúc (quan hệ) hôn nhân 33
3.1.2. Cấu trúc gia đình theo số khẩu (quy mô) 40
3.1.3. Cấu trúc gia đình theo thế hệ 42
3.2. Biến đổi chức năng gia đình 44
3.2.1. Chức năng tái sản xuất con người 44
3.2.2. Chức năng kinh tế 49
3.2.3. Chức năng giáo dục 53
Ket-noi.com kho tai lieu mien phi Ket-noi.com kho tai lieu mien phi7
3.3. Biến đổi mối quan hệ trong gia đình 58
3.3.1. Trong quan hệ vợ chồng (quan hệ ngang) 58
3.3.2. Trong quan hệ giữa các thế hệ (quan hệ dọc) 59
3.4. Tác động của biến đổi cấu trúc, chức năng, mối quan hệ gia đình
đến đời sống gia đình và xã hội
62
Tiểu kết chƣơng 3 64
CHƢƠNG 4: BIẾN ĐỔI CÁC PHONG TỤC, NGHI LỄ
TRONG CHU KỲ ĐỜI NGƢỜI TRƢỚC VÀ SAU ĐỔI MỚI
66
4.1. Biến đổi các phong tục, nghi lễ trong sinh đẻ và nuôi con 66
4.1.1. Các phong tục, nghi lễ trong sinh đẻ và nuôi con trước Đổi mới 66
4.1.2. Biến đổi các phong tục, nghi lễ trong sinh đẻ và nuôi con 69
4.2. Biến đổi các phong tục, nghi lễ trong lễ cấp sắc 72
4.2.1. Các phong tục, nghi lễ trong lễ cấp sắc trước Đổi mới 72
4.2.2. Biến đổi các phong tục, nghi lễ trong lễ cấp sắc 77
4.3. Biến đổi các phong tục, nghi lễ trong cƣới xin 80
4.3.1. Các phong tục nghi lễ trong cưới xin trước Đổi mới 80
4.3.2. Biến đổi các phong tục, nghi lễ trong cưới xin 86
4.4. Biến đổi các phong tục, nghi lễ trong ma chay 89
4.4.1. Các phong tục, nghi lễ trong ma chay trước Đổi mới 89
4.4.2. Biến đổi các phong tục, nghi lễ trong ma chay 958
4.5. Tác động của biến đổi các phong tục, nghi lễ trong chu kỳ đời
ngƣời đến đời sống gia đình và xã hội
97
Tiểu kết chƣơng 4 99
KẾT LUẬN 100
TÀI LIỆU THAM KHẢO 104
PHỤ LỤC 108
1 Địa bàn nghiên cứu 109
2 Bản đồ tỉnh Yên Bái 110
3 Phiếu thu thập thông tin 111
4 Một số hình ảnh 118
Ket-noi.com kho tai lieu mien phi Ket-noi.com kho tai lieu mien phi9
MỞ ĐẦU
1. Tính cấp thiết của đề tài
Trong đời sống các tộc người nước ta, gia đình là tế bào cơ bản của xã hội,
giữ vai trò hạt nhân trong cấu trúc xã hội và có chức năng rất quan trọng. Bức
tranh gia đình phản ánh sự đa dạng của thiết chế và trình độ xã hội ở các dân tộc.
Gia đình có lịch sử từ rất sớm và đã trải qua một quá trình phát triển lâu
dài. Thực tế, gia đình có sự ảnh hưởng và những tác động mạnh mẽ đến xã hội.
Về phương diện văn hóa tộc người, gia đình có thể được coi như xã hội tộc
người thu nhỏ, đồng thời chịu sự ràng buộc bởi điều kiện văn hóa xã hội của đời
sống tộc người. Vì vậy, gia đình là thiết chế quan trọng bảo tồn và phát huy văn
hóa tộc người.
Với tư cách là tế bào, là thiết chế cơ bản của xã hội, gia đình luôn giữ vai
trò quan trọng trong đời sống của mỗi cá nhân, cộng đồng và tộc người cũng
như sự phát triển của xã hội. Nhận thức về vị trí, vai trò của gia đình, Đại hội đại
biểu toàn quốc lần thứ X của Đảng Cộng sản Việt Nam đã khẳng định: “Gia
đình là môi trường quan trọng để hình thành, nuôi dưỡng và giáo dục nhân cách
con người, bảo tồn và phát huy văn hóa truyền thống tốt đẹp, tạo nguồn nhân lực
phục vụ sự nghiệp xây dựng và bảo vệ Tổ quốc” [5, tr 67].
Cùng với những bước chuyển mình rõ rệt trong đời sống kinh tế - văn hóa -
xã hội của đất nước trong thời kỳ Đổi mới, gia đình các dân tộc Việt Nam, đặc
biệt là gia đình của các dân tộc thiểu số trong đó có nhóm Dao Quần Trắng ở
tỉnh Yên Bái đã và đang có những bước biến đổi mạnh mẽ. Chính sự phát triển
kinh tế - xã hội trong gần ba thập kỷ qua đã có tác động nhiều chiều đến đời
sống văn hoá - xã hội của người Dao Quần Trắng, trong đó có gia đình. Thiết
chế gia đình của đồng bào đã có những biến đổi quan trọng cả về cấu trúc, chức
năng, đặc điểm sinh hoạt và lối sống so với truyền thống. Những thay đổi đó đã
tạo ra một diện mạo mới về gia đình của người Dao Quần Trắng ở tỉnh Yên Bái,
đồng thời tác động lên văn hóa và lối sống của cộng đồng cư dân này. Bên cạnh
sự biến đổi trên các lĩnh vực khác nhau của đời sống xã hội, những thay đổi của
gia đình người Dao Quần Trắng với tư cách là tế bào và thiết chế cơ bản của
cộng đồng đã diễn ra sự tương tác giữa truyền thống và hiện đại, văn hóa và phát
triển. Đó chính là hình ảnh thu nhỏ nhưng hết sức sinh động của quá trình biến
đổi và phát triển văn hóa tộc người từ mấy thập kỷ nay ở miền núi Việt Nam.10
Vì vậy, việc nghiên cứu những khía cạnh trong biến đổi của gia đình người
Dao Quần Trắng được đặt ra như một nhiệm vụ cấp thiết, có ý nghĩa quan trọng
về cả lý luận và thực tiễn trong việc bảo lưu và phát triển các giá trị văn hoá
truyền thống tộc người nói chung, phát huy những giá trị của gia đình nói riêng
trong việc xây dựng gia đình văn hóa ở nông thôn miền núi. Hơn nữa, nghiên
cứu về chủ đề này sẽ góp phần làm cơ sở cho các chủ trương, chính sách phát
triển của Đảng và Nhà nước đối với vùng dân tộc miền núi trong thời gian tới,
thiết thực góp phần vào công cuộc phát triển cộng đồng người Dao Quần Trắng
và các dân tộc nước ta.
Cho đến nay, mặc dù đã có một số công trình nghiên cứu về người Dao nói
chung, về gia đình người Dao nói riêng nhưng chưa có một công trình chuyên
khảo về biến đổi gia đình của người Dao Quần Trắng ở một địa phương cụ thể.
Với ý nghĩa đó, tui quyết định chọn đề tài: “Biến đổi gia đình người Dao Quần
Trắng ở xã Tân Hương, huyện Yên Bình, tỉnh Yên Bái” làm đề tài luận văn
thạc sĩ dân tộc học của mình.
2. Mục đích nghiên cứu
1. Tìm hiểu cấu trúc, chức năng, các mối quan hệ và một số nghi lễ trong
gia đình truyền thống của người Dao Quần Trắng.
2. Chỉ ra sự biến đổi của gia đình trên các phương diện chính là cấu trúc,
chức năng, mối quan hệ gia đình và các phong tục, nghi lễ có liên quan đến chu
kỳ đời người.
3. Phân tích và đánh giá những biến đổi của gia đình người Dao Quần
Trắng từ Đổi mới đến nay.
4. Lý giải những nguyên nhân của sự biến đổi và chỉ ra xu hướng biến đổi
của gia đình người Dao Quần Trắng hiện nay.
3. Đối tƣợng, phạm vi nghiên cứu
3.1. Đối tượng nghiên cứu
Đối tượng nghiên cứu của đề tài là sự biến đổi gia đình của người Dao
Quần Trắng ở xã Tân Hương, huyện Yên Bình, tỉnh Yên Bái trước và sau thời
kỳ Đổi mới.
3.2. Phạm vi và địa bàn nghiên cứu
Phạm vi nội dung của luận văn tập trung vào nghiên cứu những vấn đề về
truyền thống và biến đổi trong gia đình của nhóm Dao Quần Trắng tại địa bàn
nói trên. Bên cạnh đó, luận văn có so sánh đối chiếu vấn đề nghiên cứu với một
số địa phương khác. Do biến đổi gia đình là mảng đề tài rộng lớn gồm nhiều nội
dung nên trong khuôn khổ luận văn này, tập trung vào tìm hiểu một số nội dung
Ket-noi.com kho tai lieu mien phi Ket-noi.com kho tai lieu mien phi11
cơ bản của biến đổi gia đình về cấu trúc, chức năng, mối quan hệ và một số nghi
lễ cơ bản trong gia đình.
Về phạm vi thời gian, chúng tui chủ yếu tập trung vào những biến đổi của
gia đình ở hai giai đoạn trước và sau Đổi mới.
Địa bàn nghiên cứu mà chúng tui chọn là xã Tân Hương, huyện Yên Bình,
tỉnh Yên Bái. Tân Hương là xã đặc biệt khó khăn (xã khu vực III) của huyện
Yên Bình và cũng là một trong những xã tập trung đông người Dao Quần Trắng.
4. Nguồn tài liệu và giả thiết khoa học
4.1. Nguồn tài liệu
Nguồn tài liệu chủ yếu được sử dụng trong luận văn là tài liệu điền dã được
thu thập qua các đợt khảo sát tại địa bàn nghiên cứu. Chúng tui đã tiến hành
khảo sát tại địa bàn làm hai đợt. Đợt 1, từ tháng 01 đến tháng 3 năm 2013; đợt 2,
tháng 5 năm 2013.
Bên cạnh đó, luận văn còn sử dụng các công trình nghiên cứu, các bài viết
về người Dao, về gia đình và biến đổi gia đình của các học giả đã được xuất bản
bao gồm sách, báo, tạp chí, thông báo khoa học, báo cáo khoa học, các luận án,
luận văn, khóa luận của chuyên ngành nhân học/dân tộc học cũng như các số
liệu thống kê, báo cáo tổng kết về kinh tế - văn hoá - xã hội của xã Tân Hương,
huyện Yên Bình và tỉnh Yên Bái.
4.2. Giả thiết nghiên cứu
Với đề tài này, chúng tui xác định một số giả thiết làm cơ sở cho việc nhận
thức, đánh giá vấn đề cũng như quá trình quan sát, thu thập thông tin tại địa bàn,
cụ thể như sau:
Dưới tác động của biến đổi kinh tế - xã hội từ khi Đổi mới đến nay, gia
đình người Dao Quần Trắng tại xã Tân Hương, huyện Yên Bình, tỉnh Yên Bái
đang có sự biến đổi mạnh mẽ trên nhiều phương diện.
Tuy có sự biến đổi mạnh mẽ, nhiều yếu tố của gia đình truyền thống mất đi,
một số yếu tố mới được khẳng định. Song, không vì thế mà mà gia đình mất đi
vai trò của của nó với tư cách là một thiết chế xã hội quan trọng cả trong phạm
vi bản làng và xã hội tộc người.
Sự biến đổi của gia đình của người Dao Quần Trắng có tác động trở lại đến
nhiều mặt trong đời sống văn hóa xã hội của họ.
5. Đóng góp của luận văn
Luận văn là công trình đầu tiên nghiên cứu có tính hệ thống về biến đổi gia
đình người Dao Quần Trắng ở một địa bàn cụ thể. Nghiên cứu này có những
đóng góp sau đây:12
Trên cơ sở điền dã, luận văn góp phần bổ sung những tư liệu mới về biến
đổi gia đình qua nghiên cứu trường hợp xã Tân Hương, huyện Yên Bình, tỉnh
Yên Bái cho các nghiên cứu về gia đình của nhóm Dao Quần Trắng nói riêng,
người Dao ở nước ta nói chung.
Những phân tích nhân học/dân tộc học chủ yếu từ tư liệu thực địa của luận
văn đã làm rõ xu thế biến đổi của gia đình người Dao Quần Trắng trước sự tác
động của những nguyên nhân kinh tế - xã hội trong bối cảnh xã hội đang biến
đổi mạnh mẽ ở nước ta thời kỳ Đổi mới, CNH - HĐH.
Luận văn đã phân tích mối quan hệ biện chứng giữa truyền thống và biến
đổi của gia đình người Dao Quần Trắng ở địa phương về cấu trúc, chức năng,
mối quan hệ và một số nghi lễ tiêu biểu trong gia đình.
Nghiên cứu này góp phần phát huy các giá trị văn hoá truyền thống trong
sự thích ứng của gia đình trước sự biến đổi của xã hội nhằm xây dựng gia đình
văn hóa ở cơ sở.
6. Cấu trúc luận văn
Ngoài phần mở đầu, kết luận và phụ lục, nội dung chính của luận văn được
cấu trúc thành 4 chương:
Chương 1: Tổng quan về tình hình nghiên cứu, cơ sở lý thuyết và phương
pháp nghiên cứu
Chương 2: Người Dao Quần Trắng và gia đình truyền thống của họ
Chương 3: Biến đổi cấu trúc, chức năng, mối quan hệ gia đình trước và sau
Đổi mới
Chương 4: Biến đổi các phong tục, nghi lễ của chu kỳ đời người trong gia
đình trước và sau Đổi mới
Ket-noi.com kho tai lieu mien phi Ket-noi.com kho tai lieu mien phi13
Chƣơng 1
TỔNG QUAN VỀ TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU, CƠ SỞ LÝ THUYẾT VÀ
PHƢƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU
1.1. Tổng quan về tình hình nghiên cứu
1.1.1. Những nghiên cứu về gia đình và biến đổi gia đình
Cùng với gia đình, biến đổi gia đình là một hiện tượng xã hội phổ biến
trong suốt chiều dài lịch sử nhân loại, đặc biệt từ khi xã hội loài người chuyển từ
sản xuất nông nghiệp truyền thống sang xã hội công nghiệp. Biến đổi gia đình là
một đề tài có sức hấp dẫn lớn nên đã được nhiều ngành khoa học quan tâm
nghiên cứu ở các góc độ tiếp cận khác nhau như xã hội học, dân tộc học/nhân
học, tâm lý học… Nhiều thập kỷ đã qua, những khía cạnh của biến đổi gia đình
như cấu trúc, chức năng hay các mối quan hệ trong gia đình đã được tìm tòi,
phát hiện và công bố trên các phương tiện thông tin đại chúng, các ấn phẩm
khoa học.
Một trong những công trình nổi tiếng bàn về gia đình là tác phẩm “Nguồn
gốc của gia đình, của chế độ tư hữu và của nhà nước” (1884) của F. Engels.
Dựa trên các kết quả nghiên cứu của nhà dân tộc học H. Morgan và quan điểm
duy vật, F. Engels đã phân tích lịch sử nhân loại ở giai đoạn sớm, luận chứng
quá trình tan rã của chế độ công xã nguyên thủy và quá trình hình thành xã hội
có giai cấp dựa trên chế độ sở hữu tư nhân. Trong tác phẩm này, F. Engels đã
dành cả một chương (chương hai) để phân tích về gia đình. Bắt đầu bằng việc
nghiên cứu nguồn gốc của gia đình trong sự vận động khách quan của quá trình
phát triển gia đình từ chế độ quần hôn đến gia đình một vợ một chồng. Ông đã
đề cập đến các loại hình gia đình trong lịch sử, các thiết chế hôn nhân và giải
thích sự phát triển của các quan hệ gia đình trong các hình thái kinh tế - xã hội
khác nhau. F. Engels khẳng định, gia đình là sản phẩm của lịch sử và nó tác
động tích cực đến tiến trình xã hội. Theo ông, gia đình là một “khái niệm động”,
thường xuyên có sự biến đổi về quy mô, kết cấu và chức năng theo diễn trình
lịch sử. Có thể nói đây là một tác phẩm kinh điển chứa đựng những lý luận cơ
bản về gia đình của chủ nghĩa Mác.
Sau đó, những công trình nghiên cứu đáng kể về biến đổi gia đình đã xuất
hiện ngay từ những năm 50 – 60 của thế kỷ XX gắn liền với tên tuổi của các nhà
nhân học/xã hội học hàng đầu phương Tây như Talcott Pasons, G.P. Murdock,
Wiliam Goode…
Theo nhà nghiên cứu Mai Huy Bích, William Goode là một trong những14
nhà nhân học/xã hội học với những nghiên cứu về biến đổi gia đình được đánh
giá cao, tiêu biểu là công trình “Cách mạng thế giới và những hình mẫu gia
đình” (1963). Trong cuốn sách này, ông đã tìm hiểu gia đình trong xã hội công
nghiệp hóa và cho rằng dưới tác động của công nghiệp hóa các mẫu hình gia
đình đều thay đổi theo hướng trở lên giống nhau và giống với gia đình phương
Tây. Đó là mẫu hình “gia đình vợ chồng” mà ở đó ít có quan hệ với họ hàng nội
ngoại, cá nhân ít phụ thuộc vào gia đình và được mở rộng quyền tự do. Xã hội
công nghiệp đã giải phóng con người vì nó tạo ra một mô hình gia đình tự do và
bình đẳng hơn các xã hội trước đó.
Sau Talcott Pasons và Wiliam Goode, các nhà nhân học Emily A.Schultz
và Rober H. Lavanda cũng có những nghiên cứu về gia đình được công bố.
Trong cuốn “Nhân học – một quan điểm về tình trạng nhân sinh” (2001), ở các
chương XVIII – Thân tộc và chương XIX – Hôn nhân và gia đình, hai tác giả
này đã đề cập đến những vấn đề cơ bản trong nghiên cứu nhân học về gia đình
như các kiểu hôn nhân, các loại hình gia đình, cấu trúc gia đình và biến đổi gia
đình theo thời gian.
Nhìn lại tình hình nghiên cứu ở Việt Nam, những nghiên cứu về biến đổi
gia đình xuất hiện nhiều từ những năm 90 của thế kỷ XX trở lại đây với những
nhà nghiên cứu tiêu biểu Mai Huy Bích, Nguyễn Linh Khiếu, Lê Ngọc Văn, Vũ
Tuấn Huy, Khuất Thu Hồng… Cho đến nay đã có số lượng lớn công trình
nghiên cứu, sách, bài viết, các hội nghị và hội thảo về chủ đề này được công bố
trên các phương tiện thông tin đại chúng. Có thể kể đến một số công trình tiêu
biểu sau:
Trong hàng loạt các ấn phẩm đã xuất bản, đáng chú ý hơn cả, có một công
trình mang tính hệ thống lý luận và thực tiễn về vấn đề gia đình và biến đổi gia
đình ở nước ta là chuyên khảo “Gia đình và biến đổi gia đình ở Việt Nam” của
tác giả Lê Ngọc Văn (2011). Tác phẩm này được kết cấu thành ba phần lớn.
Phần thứ nhất, tác giả giới thiệu những vấn đề lý luận về gia đình và biến
đổi gia đình1.
Phần thứ hai đề cập đến thực trạng biến đổi gia đình ở Việt Nam, trong đó
tác giả tập trung làm rõ sự biến đổi về chức năng, cấu trúc của gia đình.
1 Phần này gồm ba chương dựng nên “nền móng lý luận khá vững chắc” về gia đình và biến đổi gia đình. Nhiều
khái niệm then chốt như gia đình, văn hóa gia đình và biến đổi gia đình cùng với những nhân tố và quá trình ảnh
hưởng đến biến đổi gia đình như công nghiệp hóa, toàn cầu hóa, chính sách pháp luật của Nhà nước về gia đình
được giới thiệu và làm rõ. Những quan điểm lý thuyết cơ bản dùng đề nghiên cứu gia đình cũng được giới thiệu
và phân tích
Ket-noi.com kho tai lieu mien phi Ket-noi.com kho tai lieu mien phi15
Phần thứ ba đề cập đến các quan điểm và giải pháp chính sách về những
vấn đề đặt ra từ sự biến đổi của gia đình Việt Nam hiện nay. Trong phần này, tác
giả chỉ ra những vấn đề mới đặt ra từ sự biến đổi các chức năng của gia đình và
cấu trúc của gia đình. Trên cơ sở đó, tác giả đưa ra năm nhóm giải pháp kiến
nghị chủ yếu xây dựng gia đình Việt Nam thời kỳ công nghiệp hóa và hội nhập
quốc tế. Bên cạnh việc khái quát và hệ thống những vấn đề cơ bản của gia đình
và biến đổi gia đình ở Việt Nam hiện nay, tác giả đưa ra gợi ý cho những nghiên
cứu về gia đình và biến đổi gia đình. Song, cuốn sách chủ yếu dừng lại ở việc
nghiên cứu về biến đổi gia đình ở khu vực đồng bằng và đô thị mà chưa đề cập
nhiều đến gia đình của các dân tộc thiểu số ở khu vực miền núi.
Tiếp theo, công trình nghiên cứu “Sự biến đổi và liên tục của gia đình nông
thôn Việt Nam: những vấn đề đặt ra trong nghiên cứu thử nghiệm ở Yên Bái”
của Vũ Tuấn Huy và cộng sự dựa trên kết quả nghiên cứu liên ngành khá toàn
diện về biến đổi gia đình nông thôn các dân tộc từ khảo sát thực địa tại Yên Bái.
Đây là một nghiên cứu như tác giả đã chỉ rõ là thuộc dự án của nhóm “Micro”
gồm sự liên kết của bốn cơ quan chuyên ngành: Viện Xã hội học, viện Dân tộc
học, Trung tâm Địa lý nhân văn và Trung tâm nghiên cứu Gia đình và Phụ nữ
nhằm xác định các vấn đề và phương pháp nghiên cứu liên ngành. Nghiên cứu
này đã chỉ ra rằng, trong thời kỳ đổi mới, đời sống gia đình đã có nhiều thay đổi.
Chẳng hạn, nếu như trước đây, hôn nhân chỉ diễn ra ở nội bộ tộc người thì hiện
nay đã mở ra với các tộc người khác. Trong đời sống thường ngày, vị trí của
người phụ nữ đã được nâng lên, quyền bình đẳng được tôn trọng và người phụ
nữ có điều kiện hơn để tham gia vào các công việc bên ngoài gia đình. Mỗi gia
đình sẵn sàng thay đổi và hình thành chiến lược sống mới để thích nghi với điều
kiện xã hội mới v.v…
Bên cạnh đó, Vũ Tuấn Huy còn có bài viết chuyên khảo “Những khía cạnh
của sự biến đổi gia đình” in trong sách “Những nghiên cứu Xã hội học về gia
đình” (1996) do Tương Lai chủ biên. Thông qua phân tích các khía cạnh như
những vấn đề về hôn nhân và những quan hệ trong đời sống gia đình, nghiên
cứu này đã chỉ ra rằng, gia đình Việt Nam đã và đang biến đổi dưới sự tác động
của những biến đổi xã hội và giao lưu văn hóa, sự biến đổi đó không tách rời
hoàn toàn với những đặc trưng của gia đình truyền thống Việt Nam, mà là một
sự điều chỉnh, thích nghi với những hoàn cảnh và điều kiện xã hội mới. Tác giả
cũng cho rằng, hiện đại hóa, công nghiệp hóa, đô thị hóa và các quá trình dân số
là những yếu tố tác động đến đời sống gia đình. Tuy nhiên, những yếu tố này16
vẫn chưa đủ mạnh để tạo ra những biến đổi căn bản trong mô hình nơi ở và các
quan hệ thân tộc.
Gần đây, Hội thảo “Gia đình Việt Nam trong bối cảnh công nghiệp hóa và
hội nhập” do Viện Gia đình và Giới tổ chức vào ngày 26/3/2012 tại Hà Nội là
một trong những diễn đàn lớn thu hút nhiều nhà khoa học nghiên cứu về gia
đình2. Hội thảo đã đề cập và làm rõ nhiều khía cạnh của gia đình trong đó có
biến đổi gia đình do tác động của công nghiệp hóa và hội nhập.
Mặt khác, gia đình và biến đổi gia đình ở các dân tộc Việt Nam cũng là chủ
đề được nhiều luận văn, luận án chọn làm đề tài nghiên cứu. Gần đây nhất, luận
văn thạc sĩ Lịch sử, chuyên ngành Dân tộc học của tác giả Hoàng Phương Mai
với tên đề tài “Gia đình người Sán Dìu ở xã Ninh Lai huyện Sơn Dương, tỉnh
Tuyên Quang - truyền thống và biến đổi” (2011) là một nghiên cứu về biến đổi
gia đình của một tộc người ở một địa phương cụ thể. Luận văn đã đề cập đến các
khía cạnh trong gia đình truyền thống và chỉ ra những biến đổi trong gia đình
của người Sán Dìu trên các phương diện như quy mô, cấu trúc, chức năng, mối
quan hệ và các nghi lễ trong gia đình, đồng thời cũng làm rõ các nguyên nhân
dẫn đến sự biến đổi trong gia đình.
Nhìn chung, trong các công trình nghiên cứu về biến đổi gia đình ở nước ta
mấy thập kỷ nay, chúng ta thấy rằng chưa có nhiều những nghiên cứu chuyên
sâu về biến đổi gia đình của các dân tộc, nhất là ở một tộc người tại một địa
phương cụ thể.
1.1.2. Những nghiên cứu về người Dao và nhóm Dao Quần Trắng
Cho đến nay, người Dao là một trong những tộc người nhận được nhiều
quan tâm nghiên cứu dân tộc học/nhân học ở Việt Nam của các nhà khoa học tên
tuổi như Bế Viết Đẳng, Nguyễn Khắc Tụng, Trần Quốc Vượng, Phan Hữu Dật,
Lê Sỹ Giáo, Nguyễn Đình Khoa, Phạm Quang Hoan, Nguyễn Ngọc Thanh,
Vương Xuân Tình, Lý Hành Sơn… Trong số đó, các tác giả đã đề cập đến hầu
hết các lĩnh vực từ nguồn gốc lịch sử đến đời sống kinh tế, văn hóa, xã hội, ngôn
ngữ v.v… của cộng đồng cư dân này. Những công trình trên đã đem đến cái
nhìn khá tổng quát về dân tộc Dao ở Việt Nam. Tuy vậy, chỉ có một số công
trình đề cập đến người Dao Quần Trắng.
Từ rất sớm, nhóm tác giả Bế Viết Đẳng, Nguyễn Khắc Tụng, Nông Trung,
Nguyễn Nam Tiến đã xuất bản công trình nghiên cứu khái quát về “Người Dao
2 Có 40 tham luận được trình bày chia làm bốn chủ đề: Những vấn đề chung về gia đình; tính đa dạng của gia
đình; mối quan hệ gia đình; giá trị gia đình.
Ket-noi.com kho tai lieu mien phi Ket-noi.com kho tai lieu mien phi17
ở Việt Nam” (1971). Có thể nói, cho đến nay đây vẫn là công trình phản ánh
toàn diện và đầy đủ nhất về người Dao ở Việt Nam. Trên cơ sở các tài liệu điền
dã, các tác giả đã khái quát về nguồn gốc lịch sử, tên gọi, địa bàn cư trú, các đặc
trưng sinh hoạt kinh tế - xã hội…và những chuyển đổi trong đời sống của dân
tộc Dao từ sau cách mạng tháng Tám 1945. Trong công trình này, nhóm Dao
Quần Trắng nước ta đã được các tác giả đề cập đến ở một số nội dung (tuy còn
sơ lược).
Những nghiên cứu chuyên sâu trên nhiều khía cạnh đời sống xã hội tộc
người về người Dao ở nước ta đã được công bố trong cuộc Hội thảo ở tầm quốc
gia do Trung tâm Khoa học xã hội & Nhân văn quốc gia tổ chức năm 1995 với
chủ đề “Sự phát triển văn hóa xã hội của người Dao: Hiện tại và tương lai”.
Kỷ yếu hội thảo khoa học quan trọng này đã được xuất bản năm 1998, trong đó
tập hợp nhiều nghiên cứu sâu về dân tộc Dao. Những tham luận tại hội thảo đã
làm sáng tỏ nhiều vấn đề về đặc điểm dân tộc, sự phát triển kinh tế - xã hội và
biến đổi văn hóa của dân tộc Dao. Tại hội thảo này, có một số bài viết dưới
nhiều góc độ đã đi sâu nghiên cứu về nhóm Dao Quần Trắng.
Bên cạnh đó, còn có một số công trình và bài viết về người Dao Quần
Trắng ở một số địa phương như “Các dân tộc thiểu số ở Tuyên Quang” của Hà
Văn Viễn và Hà Văn Phụng (1972); “Một sinh hoạt văn hóa lễ hội của người
Dao Họ ở Lào Cai” của Lê Hồng Lý (1997); “Ứng xử của người Dao Họ (Dao
Quần Trắng) ở Lào Cai với nguồn nước” của Trần Hữu Sơn (2008); “Thầy
Shaman người Dao Họ ở Lào Cai (Nghiên cứu trường hợp ông Bàn Văn Xiêm)”
của Phạm Văn Dương (2009) v.v …và một số bài báo giới thiệu về một số
phong tục tập quán đặc sắc của người Dao Quần Trắng.
Tựu trung lại, những công trình đề cập đến người Dao Quần Trắng ở nước
ta còn rất sơ lược và tản mạn, hay chỉ khảo cứu ở một khía cạnh cụ thể. Đặc
biệt, chưa có công trình nào nghiên cứu về biến đổi gia đình của người Dao
Quần Trắng ở huyện Yên Bình, tỉnh Yên Bái. Chính vì vậy, nghiên cứu của
chúng tui nhằm bổ sung vào vấn đề còn bỏ ngỏ này.
1.2. Cơ sở lý thuyết và phƣơng pháp nghiên cứu
1.2.1. Một số khái niệm sử dụng trong luận văn
Để thống nhất nội dung của một số thuật ngữ sử dụng trong luận văn,
chúng tui xin đưa ra một số khái niệm chính như sau:
1.2.1.1. Khái niệm gia đình
Như đã đề cập ở trên, cho đến nay, trong các nghiên cứu khoa học trên thế
Thứ hai, trong lễ cấp sắc và ma chay. Có lẽ, đây là hai lĩnh vực mang nhiều
hủ tục năng nề và tốn kém nhất trong các nghi lễ. Ngày nay, đồng bào vẫn tổ
chức lễ cấp sắc và đám chay theo đúng truyền thống của dân tộc nhưng những
thủ tục rườm rà, tốn kém và những nghi lễ mang tính chất mê tín dị đoan đã và
đang được dẹp bỏ. Một lần tổ chức cấp sắc có thể làm cho nhiều người nên đại
tất cả các nam giới đều được cấp sắc trước khi xây dựng gia đình và hiện nay
không còn người khi chết đi vẫn không được cấp sắc. Điều này đã tạo không khí
vui tươi, phấn khởi cho gia đình và bản thân những người được cấp sắc. Bên
cạnh đó, lễ chay cũng được rút ngắn về thời gian, hạn chế một số lễ vật tốn kém
đã tạo điều kiện cho các gia đình đặc biệt là các gia đình cùng kiệt vẫn có thể tổ
chức đám chay cho người thân. Ngày nay, không còn những gia đình phải chịu
gánh nặng tâm lý là suốt đời vẫn chưa tổ chức được đám chay cho người quá cố.
Cùng với việc hạn chế các nghi lễ phức tạp và tốn kém, hiện nay những gia
đình có tổ chức đám chay thì thường kết hợp tổ chức lễ cấp sắc cho con em
trong gia đình và dòng họ đến tuổi. Sự kết hợp này một mặt giảm được chi phí
do có sự đóng góp của nhiều gia đình một mặt lại tạo không khí đoàn kết trong
họ hàng.
Ba là, trong cưới xin. Trai gái được tự do tìm hiểu, yêu đương và lựa chọn
bạn đời cho mình. Đồng bào đã làm quen và thực hiện việc kết hôn theo đúng
quy định của Luật Hôn nhân và gia đình (kết hôn đúng độ tuổi, đăng kí kết hôn
tại chính quyền trước khi làm lễ cưới). Hiện tượng thách cưới vẫn còn nhưng
tính chất gả bán trong hôn nhân không còn nặng nề nữa mà tính chất xây dựng
gia đình hạnh phúc ngày càng phổ biến. Bên cạnh đó, việc tổ chức đám cưới gọn
nhẹ, tiết kiệm theo đời sống mới vừa giảm bớt gánh nặng về kinh tế, thời gian,
công sức cho gia đình và các cặp vợ chồng.
Bên cạnh những mặt tích cực trên, sự biến đổi các phong tục, nghi lễ trong
chu kỳ đời người theo hướng đơn giản sẽ làm cho nhiều phong tục, tập quán
đứng trước nguy cơ mai một, lãng quên và tất yếu đời sống văn hóa của đồng
bào sẽ dần đi vào cảnh “ cùng kiệt nàn”.
Như vậy, sự biến đổi các phong tục nghi lễ trong chu kỳ đời người đã tác
Ket-noi.com kho tai lieu mien phi Ket-noi.com kho tai lieu mien phi107
động đến dời sống gia đình và xã hội trên cả hai phương diện tích cực và hạn
chế. Đây là vấn đề đặt ra đối với những nhà làm công tác quản lý văn hóa trong
việc giải quyết mối quan hệ giữa truyền thống với hiện đại.
Tiểu kết chƣơng 4
Các phong tục và nghi lễ trong chu kỳ đời người thể hiện cách ứng xử của
con người với con người và giữa con người với thế giới tự nhiên qua chiều dài
lịch sử của tộc người. Nó được trao truyền từ thế hệ này qua thế hệ khác và dần
trở thành các giá trị văn hóa. Trong quá trình lịch sử, cũng giống như các giá trị
văn hóa khác, các phong tục và nghi lễ trong chu kỳ đời người không phải là cái
nhất thành bất biến mà luôn có sự biến đổi cho phù hợp với cuộc sống hiện tại
trước sự tác động của điều kiện tự nhiên và các nhân tố xã hội. Tuy nhiên, sự
biến đổi này không phải giống nhau và theo một chiều nhất định mà nó phụ
thuộc vào từng hoàn cảnh lịch sử, cụ thể.
Từ khi Đổi mới cho đến nay, cùng với sự biến đổi mạnh mẽ của đời sống
kinh tế - xã hội. Các phong tục, nghi lễ trong chu kỳ đời người của nhóm Dao
Quần Trắng ở Tân Hương đã và đang có sự biến đổi mạnh mẽ. Quá trình biến
đổi này chính là sự “gạn đục khơi trong”, những yếu tố lạc hậu đang dần mất đi,
những yếu tố tiến bộ đang hình thành để phù hợp với đời sống mới.
Sự biến đổi này xuất phát từ nhiều những nguyên nhân như do sự phát
triển vượt bậc của đời sống kinh tế xã hội từ khi đổi mới làm cho đời sống và
trình độ dân trí được nâng lên. Bên cạnh đó là sự tác động không nhỏ từ các
cuộc vận động xây dựng đời sống văn hóa mới của Đảng và Nhà nước.
Những biến đổi đó, đến lượt mình lại có tác động trở lại đến đời sống gia
đình và xã hội trên cả hai mặt tích cực và tiêu cực.108
KẾT LUẬN
1. Biến đổi gia đình là một hiện tượng xã hội phổ biến trong suốt chiều
dài lịch sử nhân loại, đặc biệt từ khi xã hội loài người chuyển từ nền nông
nghiệp truyền thống sang xã hội công nghiệp thì sự biến đổi này trở nên ngày
càng sâu sắc. Biến đổi gia đình là một mảng để tài lớn và có sức hấp dẫn nên từ
lâu đã được nhiều ngành khoa học quan tâm nghiên cứu ở các góc độ tiếp cận
khác nhau như xã hội học, dân tộc học/nhân học, tâm lý học…Ở phương Tây,
mảng đề tài này đã được các nhà Nhân học/Xã hội học phương Tây quan tâm
nghiên cứu từ những năm 50 – 60 của thế kỷ XX. Những thành tựu trong
nghiên cứu biến đổi gia đình ở phương Tây gắn liền với tên tuổi của các nhà
Nhân học/Xã hội nhọc như Talcott Pasons, G.P. Murdock, Wiliam Goode…Ở
Việt Nam, mảng đề tài này vẫn còn tương đối mới mẻ nhưng trong khoảng hơn
20 năm trở lại đây đã có hàng chục cuộc hội thảo, hàng trăm cuốn sách và hàng
bài viết xung quanh vấn đề này. Điều đó cho thấy, biến đổi gia đình ở Việt Nam
không chỉ là mối quan tâm của các nhà nghiên cứu, những người làm chính sách
mà còn là mối quan tâm của toàn xã hội. Tuy nhiên, những công trình nghiên
cứu về biến đổi gia đình ở Việt Nam mới chỉ tập chung chủ yếu với gia đình
người Việt ở đô thị, đồng bằng, chưa có nhiều nghiên cứu ở địa về các dân tộc
thiểu số ở khu vực miền núi, đặc biệt là vùng sâu, vùng xa.
2. Dao Quần Trắng là tên gọi của một trong số các nhóm địa phương
(ngành) của người Dao. Hiện nay, họ cư trú ở một số tỉnh miền núi phía Bắc
nước ta như Hà Giang, Tuyên Quang, Lào Cai và Yên Bái. Xã Tân Hương,
huyện Yên Bình, tỉnh Yên Bái là một trong những điểm cư trú khá đông người
Dao Quần Trắng. Tại địa phương này, người Dao Quần Trắng ngoài tên tự nhận
là Kìm Mần (hay Kìm Mùn) có nghĩa là người ở rừng họ còn tự nhận là Mần
Khoe Pẹ hay Pẹ Mần có nghĩa là Dao Quần Trắng hay người Quần Trắng. Cho
đến nay, về vấn đề biến đổi gia đình của người Dao Quần Trắng hầu như chưa
có công trình nghiên cứu nào. Có chăng cũng chỉ là một số bài báo, bài phóng
sự phản ánh về một số khía cạnh trong đời sống gia đình và cộng đồng của họ
mà thôi.
Vì vậy, luận văn này tập trung tìm hiểu những nét cơ bản về sự biến đổi
gia đình của nhóm Dao Quần Trắng tại địa bàn nghiên cứu trước và từ khi Đổi
mới đến nay để thấy được thực trạng và xu hướng biến đổi trong gia đình của
nhóm Dao này.
Ket-noi.com kho tai lieu mien phi Ket-noi.com kho tai lieu mien phi109
3. Nguyên lý của chủ nghĩa duy vật biện chứng và chủ nghĩa duy vật lịch
sử được sử dụng để nhìn nhận, phân tích, đánh giá đề tài một cách khách quan.
Đây đồng thời cũng chính là phương pháp luận để vận dụng các phương pháp cụ
thể trong quá trình nghiên cứu. Luận văn cũng lựa chọn tiếp cận của lý thuyết
cấu trúc chức năng, lý thuyết biến đổi văn hóa và tiếp cận từ góc độ lịch sử - so
sánh. Trên cơ sở các hướng tiếp cận lý thuyết và các phương pháp nghiên cứu cụ
thể, chúng tui đi sâu tìm hiểu sự biến đổi gia đình trên hai nội dung chính là biến
đổi cấu trúc, chức năng, mối quan hệ gia đình và biến đổi các phong tục, nghi lễ
trong chu kỳ đời người.
4. Tìm hiểu về một số nét biến đổi trong gia đình người Dao Quần Trắng
ở xã Tân Hương, huyện Yên Bình, tỉnh Yên Bái, luận văn đã đi đến một số nhận
định sau.
4.1. Về biến đổi cấu trúc, chức năng và mối quan hệ trong gia đình
Trước đây, trong cộng đồng người Dao Quần Trắng thường tồn tại các
gia đình có quy mô lớn (số lượng thành viên đông, nhiều cặp vợ chồng và nhiều
thế hệ; Quan hệ hôn nhân mang tính gả bán, quyền quyết định hôn nhân do cha
mẹ, tuổi kết hôn sớm, không gian lựa chọn hôn nhân chủ yếu trong làng xã và
nội bộ tộc người. Dưới chế độ mới, đặc biệt là từ khi Đổi mới đến nay, quy mô
gia đình có xu hướng nhỏ đi (số lượng thành viên trong mỗi gia đình giảm đi),
xu hướng hạt nhân hóa gia đình có chiều hướng tăng lên (tỷ lệ gia đình nhiều thế
hệ và số lượng các cặp vợ chồng trong gia đình giảm đi), số lượng các gia đình
hai thế hệ (gồm cha mẹ và con cái chưa trưởng thành hay mới xây dựng gia
đình) chiếm ưu thế; Quyền quyết định hôn nhân đã thuộc về những người trong
cuộc trên cơ sở tham khảo ý kiến gia đình, tính chất gả bán trong hôn nhân
không còn nặng nề như xưa nữa. Tuổi kết hôn ngày càng được nâng cao và
không gian của sự lựa chọn hôn nhân được mở rộng đến các khu vực và tộc
người khác.
Về biến đổi chức năng của gia đình: Các chức năng cơ bản của gia đình là
sinh sản, giáo dục, kinh tế vẫn được duy trì nhưng trong từng chức năng có sự
thay đổi. Ngược lại với sự giảm sút của chức năng sinh sản (xây dựng gia đình
không chỉ với mục đích sinh con), chức năng giáo dục (giáo dục gia đình không
còn độc tôn) là sự duy trì, củng cố và phát triển chức năng kinh tế (gia đình tự
chủ trong sản xuất, sản xuất không dừng lại ở đáp ứng tiêu dùng trong gia đình
mà còn theo quy luật thị trường).
Về biến đổi mối quan hệ trong gia đình: Nếu như trước đây, người chủ gia
đình thường là đàn ông (người cha, người chồng) có quyền quyế
Do Drive thay đổi chính sách, nên một số link cũ yêu cầu duyệt download. các bạn chỉ cần làm theo hướng dẫn.
Password giải nén nếu cần: ket-noi.com | Bấm trực tiếp vào Link để tải:
You must be registered for see links
Last edited by a moderator: